مقدمه
توجه به ایمنی و بهداشت صنعتی در دوران انقلاب صنعتی و با جنبش‌های کارگری که در پاسخ به شرایط کاری نا‌مناسب و بروز حوادث و بیماری‌های شغلی بوجود آمدند، آغاز‌شد هر چند مشاهدات نشان داده‌اند که سابقه ایمنی شغلی به دوران باستان برمی‌گردد. در آن دوران کارگران معادن از پوست مثانه بز به عنوان ماسک برای جلوگیری از ورود گاز و دود به داخل ریه هایشان استفاده می‌کردند[1]. در آن دوره، تدابیر و اقدامات ایمنی توسط خود کارگران و در جهت حفظ سلامت و بقایشان به‌کار‌‌گرفته می‌شد. البته به غیر از کار در معادن و برخی از فعالیت‌های دیگر در آن زمان به دلیل ساده بودن تجهیزات، عدم استفاده از منابع انرژی خطرناک و همچنین سرعت پایین کارها حوادث و بیماری‌های شدید شغلی به ندرت بروز می‌کرد.

هر چند امروزه ظهور تکنولوژی‌های جدید همانند نانو‌تکنولوژی، ساخت و تولید انواع مواد‌‌شیمیایی و نیز تصفیه و پالایش مواد مختلف زندگی انسان را بیش از پیش غنی تر نموده‌است و صنایع از تنوع بیشتری برخوردار‌شده‌اند اما استفاده روز افزون صنایع از مواد‌‌خورنده، سمی، قابل اشتعال و دیگر مواد‌خطرناک سبب گردیده اثرات و پیامدهای سوء فردی٬ اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی حوادث ناشی از این صنایع نیز افزایش‌یابد[2]. از اینرو به منظور پیشگیری از وقوع حوادث و کنترل اثرات و پیامدهای ناشی از آنها در دهه‌های اخیر علم ایمنی و بهداشت از اهمیت زیادی برخوردار‌شده‌است [3].

از حوادث مهمی که با عنوان فاجعه نام برده می‌شوند و در اثر فقدان ایمنی در صنایع بوقوع پیوستند می‌توان به تراژدی سوسو[1]، فلیکس برو[2]و بوپال[3]اشاره‌کرد. این اسامی بطور جدایی ناپذیری با تصاویری از مرگ و فاجعه و خسارت مرتبط با صنایع گره‌خورده‌است. بازنگری تاریخ صنعتی جهان نشان دهنده داستانی از رویداد‌‌های غم انگیز، تا حدودی شبیه به هم می‌باشد [4].

این فجایع باعث تبلور افکار‌عمومی و تسریع وضع قوانین مرتبط با ایمنی در ایالات متحده و اروپا گردید تا از این طریق جامعه صنعتی مسئولیت بیشتری در قبال کارکنان و جمعیت ساکن در همسایگی کارخانه‌ها احساس نمایند. بنابراین، دولت‌ها به منظور جلوگیری یا به حداقل رساندن حوادث بزرگ از اقدامات قانونی استفاده‌نمودند، از طرفی  شرکت‌های تولید کننده نیز با ایجاد استانداردها، دستورالعمل‌ها، کدها ، برنامه‌ها ، و راهکار‌های بهبود ایمنی از طریق به اشتراک گذاری تجربه و دانش واکنش نشان دادند. درهمین راستا قوانین و تشکیلات ایمنی و بهداشت بطور جدی وارد صنایع غیر‌هسته‌ای گردید.

به دلیل اینکه امروزه شرکتها و صنایع اثرات محیطی و اجتماعی صدمات ناشی از کار را به خوبی درک کرده‌اند، مبحث ایمنی در سالهای اخیر به صورت چشمگیری حائز اهمیت گردیده‌است ضمن آنکه آمار مربوط به حوادث نیز ضرورت اجرای برنامه‌های پیشگیری را در محیط‌های کاری به اثبات می‌رساند. از طرفی با سختگیرانه‌تر شدن قوانین و مقررات مربوط به ایمنی در واحدهای صنعتی، اتخاذ سیاست‌هایی در خصوص مباحث مدیریت‌ایمنی و بهداشت‌صنعتی امری بدیهی به نظر می‌رسد. علاوه براین به دلیل کاربرد گسترده علوم نوین از قبیل نانوتکنولوژی، توسعه نانو‌مواد با سرعت بالایی انجام پذیرفته‌است و امروزه به دلیل دامنه وسیع کاربردهای نانوتکنولوژی، خطرات ناشی از این مواد نیز افزایش یافته‌اند که با توجه به کمبود مطالعات و اطلاعات در این حوزه اهمیت پرداختن به مقوله ایمنی و بهداشت محصولات نانو بیش از پیش می‌باشد. اپراتورها و کارگران اولین قشری از جامعه  هستند که با خطرات احتمالی هر نوعی از نانو‌مواد جدیدی که در مرحله ساخت می‌باشد، در مواجهه هستند. چون آنها در مراحل تحقیقات، ساخت، تولید، استفاده، بازیافت و امحاء نانو‌مواد و یا موادی که نانو مواد در ساختار آنها بکار رفته‌است دخیل می‌باشند. از آنجائیکه تکنولوژی‌های نوین در مراحل اولیه از توسعه خود می‌باشند و ریسک‌ها و خطرات احتمالی آنها اغلب ناشناخته می‌باشد احتمال مواجهه کارکنان بامقادیر بالایی از این مواد وجود‌ دارد. بنابراین اجرای نظام مدیریت‌بهداشت و ایمنی‌شغلی از ملزومات اساسی در توسعه مسئولانه و ایمن محصولات‌نانو می‌باشد [5, 6] .

تعریف ایمنی و بهداشت شغلی :
هدف ایمنی و بهداشت‌شغلی در مرحله اول حفاظت از جان انسانها و همچنین پیشگیری از آسیب به تجهیزات و محیط زیست می‌باشد. هدف اساسی در واقع حذف خطراتی‌است که می توانند منجر به مرگ و آسیب دیدگی افراد، خسارت به سیستم‌ها و تجهیزات و صدمه به محیط زیست شوند. وقتی که حذف مخاطرات امکان‌پذیر نباشد، هدف بعدی کاهش ریسک حوادث از طریق طراحی اقدامات کنترلی می‌باشد. کاهش ریسک حوادث از طریق کاهش احتمال وقوح حادثه ویا کاهش شدت آن قابل دستیابی‌است [7].

بنابراین می‌توان گفت ایمنی بکارگیری اصول، معیارها و تکنیک‌های مهندسی و مدیریتی به منظور پیشگیری از حوادث و دستیابی به ریسک قابل‌قبول حوادث مطابق با محدودیت‌های موجود، مناسبت، زمان و هزینه‌است[8].

دستیابی به اهداف ایمنی منوط به اجرای نظام مدیریت ریسک می‌باشد که بطور معمول دارای عناصر مختلفی همانند شناسایی‌خطرات، ارزیابی، ارزشیابی، برنامه ریزی و کنترل آنها می‌باشد. هر چند که تمامی عناصر مربوط به این نظام دارای اهمیت می‌باشند و نبود هر یک می‌تواند موجب عدم بهره وری این نظام گردد ولی به جرات می‌توان گفت که مهمترین و اصلی‌ترین  عنصر این نظام، عنصر شناسایی‌خطرات می‌باشد[8].

در علم ایمنی‌خطرات را در چند دسته طبقه بندی می‌کنند که عبارتند از :

1-خطرات مربوط به مواد‌شیمیایی (مواجهه با عوامل‌شیمیایی، حریق و انقجار مواد‌شیمیایی و ....)   

2-خطرات مربوط به عوامل‌ فیزیکی (نور، صدا، پرتو و ...)

3- خطرات مربوط به عوامل‌ بیولوژیکی (باکتری‌ها، قارچ‌ها و ...)

4- خطرات مربوط به عوامل روانی (استرس، نارضایتی و ...)   

 5- خطرات مربوط به عوامل ارگونومیکی و مکانیکی (ایستگاه کار نا‌مناسب، سقوط از ارتفاع و ...)

همچنین حیطه مباحث قابل طرح در ایمنی دارای گستردگی زیادی‌است که بر اساس نوع صنعت متفاوت می‌باشند به عنوان مثال ایمنی در صنعت نفت و گاز، کشاورزی، ساختمان، معدن، خدمات بهداشتی و درمانی، صنایع شیمیایی و نظامی مباحث متنوعی را در بر می‌گیرد. بطور کلی از مهمترین مباحث ایمنی می‌توان به ایمنی‌ساختمان که شامل مباحثی مانند ایمنی‌ کار در ارتفاع، جرثقیل و تجهیزات بالابر، داربست و ... می‌باشد، ایمنی حریق، انفجار و آتش نشانی، ایمنی مواد‌شیمیایی، ایمنی برق و کار با تجهیزات برقی، ایمنی ماشین آلات که خود شامل مباحث متفاوتی همانند ایمنی سیستم‌های تحت فشار، ماشین‌های افزار و دوار، ایمنی جوشکاری و ...می‌باشد، ایمنی حمل و نقل،  ایمنی فرایند و ایمنی و حفاظت پرتویی، واکنش در شرایط اضطراری و مدیریت بحران اشاره‌نمود.

 در ادامه برخی از مفاهیم و اصطلاحات مهم در ایمنی معرفی می‌شوند :

ایمنی: میزان دور بودن از خطر را ایمنی می‌گویند در واقع ایمنی عبارت‌است از علم حفاظت از زندگی انسان‌ها و پیشگیری از وارد شدن صدمه به کلیه مواد و تجهیزاتی که در رفع نیازهای او دخالت دارند.

ایمنی کامل یعنی مصونیت در برابر هر نوع آسیب، جراحت و نابودی که با توجه به تغییر‌پذیری ذاتی انسان و غیر قابل پیش بینی بودن کامل اعمال و رفتار او و همچنین علل دیگر به نظر می‌رسد که هیچگاه ایمنی صد‌ در‌صد حتی برای یک دوره کوتاه مدت نیز و جود نداشته‌باشد[9].

خطر(Hazard): به شرایطی اطلاق می شود که پتانسیل یا ظرفیت آسیب‎رسانی به کارکنان، خسارت به وسایل، تجهیزات و ساختمانها، از بین بردن مواد، صدمه به محیط زیست، کاهش کارایی در اجرای عملکرد از قبل تعیین شده سیستم و یا ترکیبی از تمامی موارد فوق را داشته باشد.

انواع خطرات:
-       خطرات مکانیکی

-       خطرات بیولوژیکی

-       خطرات روانی-اجتماعی

-       خطرات فیزیکی

-       خطرات شیمیایی

-       خطرات بهداشتی

ریسک (Risk ) : ریسک عبارت‌است از احتمال بروز خطر ضرب‌در شدت زیان ناشی از آن

شدت زیان ناشی از خطر × احتمال بروز خطر= ریسک

حادثه (Accident): واقعه برنامه‌ریزی نشده و بعضا صدمه آفرین یا خسارت‌رسان که انجام، پیشرفت یا ادامه طبیعی یک فعالیت یا کار را مختل میسازد و همواره در اثر یک عمل یا کار ناایمن یا شرایط ناایمن و یا ترکیبی از آن دو به وقوع می‌پیوندد.

خسارات حوادث:

خسارات مستقیم (Direct Cost): خسارات قابل اندازه‌گیری 

 (هزینه درمان افراد آسیب‌دیده،  پرداخت غرامت به کارکنان مصدوم، هزینه تعمیر یا جایگزینی اقلام از بین رفته)

خسارات غیرمستقیم (Indirect Cost): هزینه‌های غیر قابل اندازه‌گیری یا بعضاً به سختی قابل اندازه‌گیری و محاسبه (مثال: زمان ازدست رفته فرد مصدوم و زمان کمک سایر کارکنان، خسارت ناشی از تحویل در سفارش، توقف تولید، عدم احساس امنیت کارکنان و کاهش بهره‌وری)[9].

آمار سازمان بهداشت جهانی از حوادث شغلی :
هرسال ۳۱۷ میلیون حادثه ناشی ازکار اتفاق می‌افتد.

هر  ۱۵ ثانیه ۱۶۰ کارگرحادثه ناشی ازکار دارند.

هر  ۱۵ثانیه یک کارگر در اثرحوادث یا بیماری‌های ناشی ازکار می‌میرند.

هر روز  ۶۳۰۰ کارگر در اثرحوادث یا بیماری‌های ناشی ازکار می‌میرند.

هرسال 3/2 میلیون کارگر در اثرحوادث یا بیماری‌های ناشی ازکار می‌میرند.

تخمین زده می شود ۸۷ میلیون نفر در هرسال به علت حوادث، دچار ناتوانی‌های جسمی و معلولیت می ‌شوند[10].

ایمنی و بهداشت شغلی کار با نانومواد:
همانطور که ذکر‌شد اولین مرحله از نظام مدیریت ریسک پیش‌بینی و شناسایی خطرات می‌باشد. با توجه به اینکه غالبا نانو‌مواد از خصوصیات و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی متفاوتی نسبت به مواد‌سازنده خود برخوردار می‌باشند، در ارزیابی ریسک نانو‌مواد این مرحله (شناسایی) از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. به منظور انتقال اطلاعات مربوط به خطرات نانو‌مواد به عنوان گروهی از مواد‌شیمیایی مورد استفاده در مصارف گوناگون سیستم‌ هماهنگ جهانی طبقه‌بندی و برچسب گذاری مواد‌شیمیایی توسعه یافته‌است. هدف از اجرای این سیستم الزام تولید‌کنندگان مواد‌شیمیایی به شناسایی و آزمون خطرات بالقوه مواد تولیدی در سه دسته خطرات فیزیکی، بهداشتی و زیست محیطی و انتقال اطلاعات مربوط به این خطرات به مصرف‌کنندگان در قالب سیستم تبادل اطلاعات خطر می‌باشد که شامل برگه‌های اطلاعات ایمنی استاندارد و برچسب‌های حاوی پیکتو گرام‌های هشدار دهنده، عناصر خطر یا کلمات سیگنال و عبارات خطر و همچنین برخی اطلاعات مهم در خصوص نحوه مواجهه با خطرات این مواد و اقدامات امدادی و حفاظتی می‌باشد که به تفصیل در 16 بند مختلف در برگه‌های اطلاعاتی ایمنی مواد تشریح می‌گردند[11, 12]. در واقع این سیستم نقطه آغازی برای شناسایی خطرات مواد برای مصرف‌کنندگان این مواد چه به‌عنوان مواد اولیه تولیدی و چه به‌عنوان محصولات نهایی می‌باشد. بنابراین اجرای این سیستم برای نانو‌مواد می‌تواند منجر به بهبود حفاظت از سلامتی انسان‌ها و محیط زیست گردد. همچنین این سیستم یک چهارچوب منسجم برای ایجاد قوانین ایمنی مواد‌شیمیایی در کشور‌های فاقد این سیستم‌ها می‌باشد و موجب تسهیل تجارت جهانی مواد‌شیمیایی خطرناک و کاهش نیاز به تست‌ها و ارزیابی‌های چند گانه توسط سازمان‌ها و کشورهای مختلف می‌گردد که کاهش هزینه‌ها را به دنبال خواهد‌داشت[11]. دومین مرحله از نظام ارزیابی ریسک پس از شناسایی مواد، اندازه گیری سطح ریسک مواجهه با این مواد از طریق اندازه‌گیری پارامترهای مربوطه همانند مدت زمان مواجهه و میزان مواجهه با این مواد می‌باشد. 

ارزیابی مواجهه :
ارائه راهکارهای کنترلی و تصمیم‌گیری در مورد راندمان این راهکارها نیازمند وجود روش‌های ارزیابی مواجهه با کارایی مناسب می‌باشد. تکنیک‌های نمونه برداری از ذرات و الیاف آزبست پایه‌ای برای توسعه روش‌های نمونه برداری از نانو‌ذرات بوده‌است. امروزه پیشرفت‌هایی در زمینه نمونه‌برداری از نانو‌ذرات به دست آمده‌است و روش‌هایی نیز در این خصوص ایجاد شده‌اند که از جمله آنها می‌توان به NEAT[Nanoparticle Emission Assessment Technique] Strategy ، NANOSH[Nanotechnology Occupational Safety and Health]، OECD[Organization for Economic Co-operation and Development] Harmonized tiered approach اشاره‌کرد[13]. علی رغم پیشرفت‌های بوجود آمده اغلب مطالعات انجام‌شده بر روی نانو لوله‌های کربنی و دی‌اکسید تیتانیوم و تا حدود کمی سایر نانو‌مواد تجاری از قبیل فلزات نجیب نظیر نقره، فلزات و اکسیدهای فلزی، کربن سیاه و سایر مواد کربنی همانند فولرن‌ها بوده‌است، بنابراین انجام مطالعات بر روی مواجهه با انواع دیگری از نانو‌مواد مهندسی‌ساز از قبیل نانو‌ذرات چند لایه و عامل‌دارشده ضروری می‌باشد[14]. البته تا زمانی که روش‌های کمی برای نمونه برداری و تعیین میزان مواجهه با نانو‌مواد در محیط های شغلی در حال توسعه می‌باشند، می‌توان از روش‌های نیمه کمی و کیفی که بر مبنای خصوصیات فیزیکی نانو‌مواد و همچنین خطرات آنها می‌باشند برای تعیین سطح مواجهه با نانو‌مواد استفاده نمود[15]. بدیهی‌است تا زمانی که روش‌های نمونه برداری و ارزیابی کمی مواجهه توسعه نیافته‌اند و همچنین محدودیت اطلاعات و عدم قطعیت در سمیت و رفتار محیطی نانو‌مواد وجود دارد، نمی‌توان حدود مواجهه مجاز این مواد را برای استفاده در ارزیابی ریسک مواجهه با این مواد تعیین نمود. هرچند استفاده از روش‌های ارزیابی ریسک استاندارد و مدل‌های دوزیمتری برای برخی از نانو‌مواد همانند دی‌اکسید‌ تیتانیوم منجر به تعیین حدود مواجهه مجاز برای این ماده و برخی دیگر از نانو‌مواد همانند نانولوله‌ها و نانوفیبرهای کربنی شده‌است. OECD و برخی از سازمانهای دیگر نیز طبقه بندی نانو‌مواد بر اساس مشابهت در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آنها را به‌منظور حل مشکل محدودیت اطلاعات موجود پیشنهاد نموده‌اند با این وجود به نظر می‌رسد کمبود اطلاعات زیادی دراین زمینه وجود‌دارد[16-18].

 روش‌های نیمه‌کمی و کیفی غالبا برمبنای فلسفه Control Banding می‌باشند که درآنها مواد برمبنای خصوصیاتشان و همچنین پتانسیل ایجاد مواجهه (همانند میزان گرد و غبارزایی، فشار بخار و ...) درگروه‌های خطر و مواجهه‌ای مختلف تقسیم بندی می‌شوند[19]. در نهایت با مقایسه سطح مواجهه با مقادیر مجاز مواجهه ارائه‌شده در جداول راهنما برای کنترل خطرات آنها یکی از چهار رویکرد کنترلی زیر انتخاب می‌گردد :

Ø     رعایت الزامات بهداشت حرفه‌ای، تهویه عمومی و اتخاذ روش‌های کاری ایمن

Ø     کنترل‌های مهندسی شامل هودهای فیوم و تهویه موضعی

Ø     محصور سازی فرایند کاری

Ø     شرایط ویژه‌ای که نیازمند بررسی تخصصی توسط متخصصان آشنا به موضوع می‌باشد.

کنترل های مهندسی و تجهیزات حفاظت فردی :
پس از ارزیابی مواجهه باید تصمیم گیری‌شود که چه راهکار کنترلی می‌تواند مواجهه را کاهش دهد. در خصوص نانو‌مواد نیز سلسله مراتب کنترل مشابه سایر مواد می‌باشد[20]. بنابراین اولین اولویت‌ها حذف با جایگزینی نانومواد خطرناک می‌باشد. هرچند گزینه حذف شاید برای نانومواد امکان‌پذیر نباشد زیرا به‌هر‎حال این مواد به دلیل خصوصیات ویژه‌ای که دارند بکارگرفته می‌شوند. جایگزینی مواد حتی با تغییر حالت فیزیکی آنها نیز می‌تواند گزینه مناسبی برای کاهش ریسک خطرات آنها باشد به عنوان مثال شکل محلول در حلال نانو ذره پتانسیل مواجهه کمتری نسبت به شکل پودری آن دارد. در صورت امکان‌پذیر نبودن روش‌های فوق، کنترل‌های مهندسی می‌تواند گزینه بعدی برای کنترل مواجهه با نانومواد باشد. با توجه به اینکه علم بهداشت حرفه‌ای سابقه موفقی در زمینه کنترل ذرات ریز در صنایع مختلف دارد و همچنین با توجه به مشابهت بسیاری از فرایندهای ساخت و تولید نانوذرات به فرایندهای تولیدی پیشین، بنابراین روش‌های کنترل مهندسی معمول، پایه‌ای برای کنترل مواجهه تنفسی با نانوذرات قرارگرفته‌است. شاید کنترل‌های مهندسی را بتوان به عنوان موثرترین روش کنترلی برای نانومواد معرفی نمود. از کنترل‌های مهندسی متداول مورد استفاده در صنعت نانوتکنولوژی می‌توان به هودهای فیوم، هود‌های ایمنی بیولوژیکی، ایزولاتورها، هودهای با جریان لامینار جهت دهی شده و ... اشاره‌نمود[21, 22]. هر یک از این کنترل‌ها باید با دقت طراحی‌شده و به درستی مورد‌استفاده قرار‌بگیرند. کنترل‌های مهندسی غیر تهویه‌ای همانند حفاظ‌ها، پوشش‌ها و محصورکننده‌های مورد استفاده در صنایع داروسازی نیز می توانند در صنعت نانوتکنولوژی مورد استفاده قراربگیرند. پس از مواجهه استنشاقی به دلیل قابلیت تماس و جذب پوستی برخی از نانومواد، دومین نگرانی در مورد مواجهه پوستی با نانومواد می‌باشد. تاکنون مطالعات متعددی در زمینه کنترل‌های مهندسی و همچنین توسعه تجهیزات حفاظت فردی به منظور ایجاد حفاظت در برابر نانومواد در محیط‌های کاری انجام پذیرفته‌است، با این وجود این حیطه نیز نیازمند انجام مطالعات بیشتر و همچنین اشتراک جهانی اطلاعات به منظوراستفاده از تجربیات مختلف می‌باشد[23, 24]. کنترل‌های مهندسی در کنار کنترل‌های مدیریتی نیز در صورت عدم کفایت کنترل‌های مهندسی می‌توانند مورد استفاده قرار‌گیرند[25]. البته موفقیت‌آمیز بودن این کنترل‌ها منوط به وجود آموزش‌کارگران، انتخاب تجهیزات حفاظت فردی، نحوه استفاده و نگهداری مناسب از آنها می‌باشد. نوع و خصوصیات تجهیزات حفاظت فردی مناسب نیز از جمله اطلاعاتی هست که در برگه‌های اطلاعات ایمنی مواد ذکر می‌گردد.

مدیریت ریسک :
با افزایش آگاهی در خصوص ریسک‌ها و خطرات نانو‌مواد این سوال مهم مطرح می‌شود که چگونه باید این خطرات را مدیریت نمود. پیشگیری از ایجاد بیماریهای شغلی از طریق شناسایی، ارزیابی و کنترل ریسک‌های مربوط به نانومواد از جمله اهداف اصلی ایمنی و بهداشت شغلی می‌باشد. پیشرفت مطالعات سم شناسی و ارزیابی مواجهه با نانوذرات نشان داد که روش‌های کنترلی موجود پاسخگوی وضعیت موجود نیست. در حال حاضر مدل‌های مدیریت ریسک مختلفی در زمینه نانو‌مواد ارائه شده‌است که از جمله آنها می‌توان به Control banding و Nano risk framework اشاره‌نمود[26, 27]. همچنین راهنماهای مختلفی نیز با هدف آموزش به کارفرمایان، کارگران و مصرف کنندگان تدوین شده‌است[24].

مراقبت های پزشکی :
مراقبت‌های پزشکی (پایش سلامتی کارگر در طول زمان) ابزار مهمی به‌منظور ارزیابی اثرات سلامتی کارگران در مواجهه با نانومواد می‌باشد. در خصوص نانومواد با توجه به محدودیت در اطلاعات مربوط به خطرات، سمیت، میزان مواجهه کارگران و همچنین عدم کارایی سیستم‌های کنترلی موجود، اهمیت مراقبت‌های پزشکی نیز دو چندان می‌شود. تا کنون بیماری ویژه‌ای که بتوان آن را بطور مستقیم به مواجهه با نانومواد ارتباط داد شناسایی نشده‌است هر چند، برخی بیومارکرها که ممکن‌است در ارتباط با مواجهه با این مواد باشند شناسایی شده‌اند. بنابراین ضروری است که مطالعاتی در زمینه تدوین روش‌های غربالگری و معاینات پزشکی ویژه برای کارگران در مواجهه با نانومواد تدوین گردد[24, 28].

خطرات ایمنی احتمالی نانو مواد :
تاکنون مطالعات اندکی در خصوص مباحث مربوط به ایمنی نانومواد انجام شده‌است و بیشتر مطالعات در خصوص خطرات حریق، انفجار و همچنین شرکت در واکنش‌های شیمیایی بوده‌است. نانومواد علاوه بر اینکه می‌توانند خطرات ماده اولیه را داشته‌باشند به دلیل خصوصیات فیزیکی و شیمیایی تغییر یافته‌ای که دارند قادرند خطرات جدیدی را ایجاد نمایند. از جمله این خطرات می‌توان به خطر انفجار،آتش سوزی و همچنین خطر شرکت در واکنش‌های کاتالیستی اشاره‌نمود[24].

خطر حریق :
کاهش سایز ذرات مواد قابل اشتعال می‌تواند باعث افزایش پتانسیل اشتعال‌زایی و سرعت اشتعال این مواد‌گردد. بنابراین احتمال دارد موادی که در حالت عادی خنثی می‌باشند در مقیاس نانو بسیار واکنش‌پذیر گردند و پراکنده‌شدن آنها در هوا بسیار خطر‌آفرین باشد. گرد و غبارهای حاوی کربن و مواد فلزی در صورت هوابرد شدن در غلظت‌های کافی، در حضور اکسیژن و منابع جرقه می‌توانند باعث ایجاد انفجار گردند[29]. انفجارهای تصادفی در اثر پراکنده شدن نانوذرات فلزی در هوا تاکنون منجربه بروز انفجار‌های متعدد و مرگ افراد شده‌است. بیشتراین حوادث در کارخانه‌های پایلوت یا کارخانه‌های تولیدی کامل بوقوع می‌پیوندند با این وجود در آزمایشگاه و کاربردهای کوچک نیز ایجاد غلظت‌های بالا از گرد و غبار نانو ذرات می‌تواند باعث ایجاد انفجار گردد. این نگرانی وجود‌دارد که نانوذرات کربنی، زمانی که در مقیاس صنعتی تولید می‌شوند، بتوانند در فرایندهایی مانند مخلوط کردن، سنگ‌زنی، حفاری، سند‌بلاست کاری و پاکسازی خطر انفجار گرد‌وغبار را ایجاد نمایند.

خطر انفجار برای نانوذرات فلزی شدیدتر از نانومواد کربنی می‌باشد و مسیر واکنش شیمیایی آنها به طور کلی متفاوت‌است. مطالعات انجام شده بر روی نانوذرات آلومینیوم و نانوذرات تیتانیوم نشان داده‌اند که این مواد دارای خطر انفجار هستند و احتمال انفجار آنها به طور معنی داری درمقیاس نانو افزایش می‌یابد و در طی شرایط خاص آزمایشگاهی بطور خودبه‌خودی هم دچار اشتعال می‌شوند [24, 30].

 برخی از نانوذرات برای تولید حرارت از طریق پیشبرد واکنش‌ها طراحی شده‌اند. این نانومواد می‌توانند منجر به وقوع یک نوع آتش‌سوزی ویژه شوند که مخصوص نانوذرات مهندسی‌ساز می‌باشد. همچنین برخی از مواد در مقیاس نانو از طریق ایجاد واکنش‌های گرمازا می‌توانند منبع تولید حرارت باشند که می‌توانند آغازگر حریق شوند. در حالی که حداقل غلظت قابل اشتعال با کاهش سایز ذرات تغییر چندانی نمی‌یابد ولی حداقل انرژی و دمای مورد نیاز اشتعال با کاهش سایز ذرات کاهش می‌یابد. امروزه فعالیت بالای مواد نانومقیاس پایه‌ای را برای تحقیقات در زمینه انرژی نانومواد ایجاد‌نموده‌است. به‌عنوان مثال Al/MoO3 در اندازه نانو 300 بار سریع‌تر مشتعل می‌گردد [31].

خطر شرکت در واکنش های کاتالیستی :
مواد نانومقیاس و نانوساختار متخلخل اغلب به عنوان کاتالیست‌های موثر برای افزایش سرعت واکنش‌های شیمیایی و یا کاهش نیاز به حرارت بالا در واکنشها مورد‌استفاده قرار می‌گیرند. بسته به ترکیب و ساختار ، برخی از نانومواد ممکن است آغازگر برخی واکنش‌های کاتالیستی ناخوشایند و پیش بینی نشده‌باشند و از این طریق منجربه بروز حوادث و واکنش‌های شیمیایی غیر منتظره‌گردند[24].

بحث و نتیجه گیری :
در مقاله حاضر مباحثی در رابطه با اهمیت بهداشت و ایمنی شغلی برای پیشگیری از حوادث و بیماری‌های شغلی ، مقدمه‌ای بر ایمنی و بهداشت شغلی و بیان برخی از تعاریف ، ایمنی و بهداشت شغلی کار با نانومواد ، عناصر نظام ارزیابی ریسک کار با نانومواد و خطرات احتمالی ایمنی نانومواد بیان گردید.