1-  مقدمه

«فناوری نانو» به کارگیری مواد در مقیاس 1 تا 100 نانومتر است و این پدیده‌ منحصر به فرد منجر به کاربردهای جدیدی برای مواد شده است [1]. نانوتکنولوژی به سرعت در حال توسعه بوده و زمینه‌های مختلف علوم همچون الکترونیک، پزشکی، انرژی و صنعت را متحول کرده است. در همین راستا، سم‌شناسان قانون‌گذار وارد عرصه شده‌اند تا مشکلات و خطرات قابل ایجاد توسط نانو مواد را تا حد ممکن کاهش دهند. از آن جایی که نانومواد در یک فرآیند مهندسی به ذراتی با اندازه 1 تا 100 نانومتر (کمتر از یک هزارم قطر موی انسان) منتهی می‌شوند، خواص منحصر به فردی دارند که قوانین، استانداردها و روش‌های ارزیابی ریسک برای ذرات غیرنانو نمی‌تواند در این موارد به کارگرفته شود. اهمیت بررسی دقیق و تدوین استانداردهای جدید به حدی است که برخی کشورها بودجه‌ زیادی به این حوزه اختصاص داده‌اند، به طوری که کشور آمریکا در سال 2012 بودجه بخش تحقیقات در حوزه نانومواد را به 2/1 میلیارد دلار افزایش داد [2]. کشورهای توسعه یافته در حال حاضر به شدت از توسعه نانو و ایجاد خطرات مبهم سم‌شناسی که در آینده می‌تواند گریبان‌گیر شود، ابراز نگرانی کرده و در راستای مدیریت فناوری نانو دست به کار شده‌اند و به صورت انفرادی یا منطقه‌ای اقداماتی را در دستور کار خود قرار داده‌اند. آشنایی با این رویکرد‌ها می‌تواند برای کشورهای در حال توسعه وعلاقه‌مند به بومی‌سازی دانش نانو سودمند باشد. در ادامه این مقاله به برخی از مهمترین رویکردهای پیش‌رو در سازمان‌های قانون‌گذار در سطح بین‌المللی پرداخته می‌شود و تأثیر این رویکردها در بخش‌های مختلف صنعتی مورد بحث قرار می‌گیرد.

2- قانون‌گذاری در حوزه نانومواد در کشورهای آمریکایی

سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا (EPA[Environmental Protection Agency]) شرکت‌های تولیدکننده نانومواد را به شرکت در برنامه نظارت بر نانومواد (NMSP[Nanoscale Materials Stewardship Program]) تشویق می‌کند. بر طبق این رویکرد، اطلاعات مربوط به نانومواد سنتز شده به صورت داوطلبانه در اختیار سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا قرار گرفته و به جای تحمیل استانداردها بر شرکت‌ها، به صورت همکاری دوطرفه قوانین تدوین می‌شود [3]. این رویکرد در بیشتر سازمان‌های قانون‌گذاری در آمریکا به کار گرفته شده است و به سرعت در سایر کشورها نیز در حال گسترش است.

1-2- قانون TSCA
لایحه کنترل مواد سمی ([Toxic Substances Control Act]TSCA) از مهم‌ترین قوانینی است که سبب کاهش ریسک مواد سمی توسط سازمان‌های نظارتی می‌شود و موادی با کمترین ریسک بر سلامتی انسان‌ها را معرفی می‌کند (شکل 1). این قانون به سازمان‌های نظارتی این اختیار را داده است تا مشکلات احتمالی مواد شیمیایی جدید را بر سلامتی انسان قبل از ورود به بازار بررسی کنند [4].

شکل 1: موادی با کمترین ریسک برای سلامتی انسان

سازمان EPA از جمله بخش‌های مهم دولتی در زمینه اجرای قانون TSCA است. برنامه نظارت این سازمان بر نانومواد در سال 2007 شروع شد و برنامه‌های «تحقیقات فناوری نانو» در سال 2011، قدم‌های مؤثری در راستای شناسایی، کنترل خطرات و جلب همکاری تولیدکنندگان مواد نانو ایجاد کرد [5].

بر اساس بخش پنجم قانون TSCA، تولیدکنندگان مواد شیمیایی پس از تولید ماده جدید و قبل از تجاری‌سازی، 90 روز مهلت دارند تا اطلاعات لازم در خصوص خواص ماده را در اختیار EPA قرار دهند، سازندگانی که به نحوی این زمان را کوتاه‌تر کنند، شامل تخفیف مالیاتی و طرح‌های تشویقی دولت می‌شوند. لازم به ذکر است از سال 2005 تاکنون حدود صدها ماده جدید به EPA معرفی شده و تنها آن‌هایی که شرایط لازم را داشته‌اند، اجازه ورود به بازار را دریافت کرده‌اند [6].

همچنین در بخش هشتم این قانون، شرایط لازم برای اخذ مجوز برای یک ماده جدید شیمیایی به صورت کامل توضیح داده شده است. این شرایط شامل تکمیل اطلاعات مربوط به ریسک‌های ماده، مسائل مربوط به ایمنی و بهداشت، مخاطرات زیست ‌محیطی و نحوه دفع پسماند‌ها است. موادی که به EPA معرفی شوند مورد بازنگری و تحقیق قرار گرفته و در نهایت وارد لیست مواد تحت حمایت قانون فوق می‌شوند [4]. لازم به ذکر است که به صورت پیش فرض تمام نانومواد تولید شده به عنوان یک ماده شیمیایی جدید در نظر گرفته می‌شوند و لازم است تمام مراحل ثبت و دریافت مجوز را، همانند سایر مواد شیمیایی جدید، طی کنند.به عنوان مثال برخی از نانومواد که ویژگی‌های مشابه دارند (همانند نانولوله و کربن فلورسنس) یا به هر دو صورت نانو و میکرو موجود هستند و قبلاً بررسی نشده‌اند، از نظر EPA به عنوان ماده جدید در نظر گرفته می‌شوند و نیازمند طی مراحل ثبت و آزمایشات تحقیقاتی ایمنی و بهداشت هستند [3].

EPA در سیاست‌گذاری خود فرصتی را فراهم کرده است که تولیدکنندگان قبل از هر گونه تحقیقات بیشتر، ماده جدید را در لیست این سازمان بررسی کنند. این مسئله فرصتی را فراهم کرده است تا اطلاعات به صورت داوطلبانه در اختیار EPA قرار گیرند و همکاری مساعدتری بین تولیدکننده/واردکننده و سازمان صورت پذیرد.

2-2- قانون FIFRA
علاوه بر TSCA، قانون دیگری تحت عنوان «قانون فدرال حشره‌کش، قارچ‌کش و جونده‌کش‌ها» [Federal Insecticide, Fungicide, and Rodenticide Act]FIFRA در آمریکا وجود دارد که بر نانومواد نیز نظارت می‌کند. تمام نانومواد مورد استفاده در دفع آفات، تحت کنترل این قانون هستند. این قانون یک سری دستورالعمل در خصوص توزیع، فروش و استفاده از آفت‌کش‌ها را در خود جای داده است. تمام آفت‌کش‌هایی که در آمریکا توزیع یا فروخته می‌شوند می‌بایست تحت نظارت EPA قرار گرفته و طبق همین قانون ثبت شوند. هدف اصلی این قانون، استفاده از آفت‌کش‌ها بدون ایجاد اثرات غیرقابل قبول در محیط‌زیست و سلامت انسان است. در همین راستا EPA تحت این قانون تلاش می‌کند:

1- تمام مخاطرات غیرقابل قبول برای انسان و محیط زیست را تعیین کرده و استفاده از آفت‌کش‌ها از نظر اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مورد بررسی جامع قرار گیرند.

2- ریسک‌های ناشی از باقی ماندن آفت‌کش‌ها در زنجیره غذایی انسان مورد بررسی قرار گیرد.

FIFRA شامل استانداردهایی است که برای ثبت و تعریف آفت‌کش‌ها به کار گرفته می‌شود. آفت‌کش‌هایی که تحت شرایط ذکر شده در این قانون به کارگرفته شوند، ریسک سمیت و اثرات مضر انسانی و محیطی قابل توجهی ایجاد نمی‌کنند. این قانون برای اولین بار در سال 1947 مطرح شد و در پی آن هزاران آفت‌کش به ثبت رسید. در این خصوص سازندگان و واردکنندگان آفت‌کش‌ها، موظف شدند محصولات خود را تحت نظارت و مطابق شرایط EPA ثبت کنند. پس از به روزرسانی این قانون در سال 1988، حدود 185 نوع دستورالعمل مختلف برای 600 نوع محصول اعلام شد، این قانون EPA را مجاز دانست تا پس از بررسی‌های بیشتر و کسب اطلاعات جدید، شرایط استفاده از هر آفت‌کش را تغییر داده و قوانین مرتبط را به روزرسانی کند. همچنین بر اساس این قانون، EPA مجاز است تا در صورت نیاز، یک نوع آفت‌کش خاص را ممنوع و تمام محصولات موجود را منهدم کند. هزینه و جبران خسارت‌های این عملیات طبق قانون بر عهده دولت است [7].

علاوه بر EPA سایر سازمان‌ها نیز بر تولید و استفاده از نانومواد نظارت دارند. یکی از این سازمان‌ها، سازمان غذا و دارو آمریکا ([Food and Drug Administration]FDA) است که بر مواد غذایی، لوازم آرایشی ـ بهداشتی و داروسازی نظارت دارند. این سازمان همانند EPA بر اساس قوانین FIFRA و TSCA عمل می‌کند [6].

3-2- قانون محدودیت نانوتکنولوژی در محصولات ارگانیک
اداره کشاورزی آمریکا (USDA[U.S. Department of Agriculture]) با مسئولیت نظارت بر محصولات دامی و کشاورزی، در سال 2015 با اعلام بیانیه‌ای به کارگیری نانوتکنولوژی در محصولات غذایی موسوم به «ارگانیک» را تحت شرایط سختگیرانه‌ای قرار داد. این مسئله در پی اجرای برنامه ملی محصولات ارگانیک (NOP[National Organic program]) مطرح شد. در سال 2010، هیأت برد تعیین استانداردهای محصولات ارگانیک (NOSB[National Organic Standards Board]) به اتفاق، تصمیم بر حذف نانوتکنولوژی از این نوع محصولات گرفتند. بر اساس قانون «محصولات غذایی ارگانیک» (OFPA[The Organic Foods Production Act])، وزیرکشاورزی می‌تواند لیست مواد مجاز برای استفاده در محصولات غذایی را اعلام کند. لازم به ذکر است، در بخش 205 و 605 از آیین‌نامه‌های مربوط به USDA تمام مواد مجاز اعلام شده است [8]. بر این اساس هیچ ماده ساخته شده در فرآیند فناوری نانو نمی‌تواند در مواد ارگانیگ مورد استفاده قرار گیرد، مگر این که:

1. توسط NOSB مورد بررسی و تأیید قرار گرفته باشند.

2. مجاز به افزوده شدن در لیست اعلام شده از طرف USDA باشد.

3. به دلیل اعلام درخواست از شرکت‌های تولیدکننده، مورد بررسی قرار گرفته باشد و به آن مجوز تعلق گرفته باشد.

بر اساس این قانون NOSB ملزم است موادی که تولیدکنندگان درخواست استفاده از آن را در محصولات دارند، مورد ارزیابی قرار دهند و شرایط استفاده و حمل آن را اعلام کنند. در صورتی که شخص یا سازمانی تقاضای اضافه کردن ماده‌ای جدید به لیست اعلام شده را داشته باشد، می‌بایست بر اساس قانون OFPA عمل کند و الزامات آن را فراهم آورد. لازم به ذکر است به منظور جلوگیری از ایجاد تضاد، USDA قانون خود را مطابق با قوانین و تعریف‌های اعلام شده از سوی EPA و FDA هماهنگ کرده است [8].

3-  تلاش‌های سازمان‌های بین‌المللی در حوزه ایمنی نانومواد

در خصوص قوانین بین‌المللی، آیین‌نامه، تست استاندارد یا قانون یکپارچه‌ای برای نانوتکنولوژی یافت نمی‌شود. به طور کلی نانوتکنولوژی مخالفان و موافقان بسیاری دارد و نمی‌توان در حال حاضر آن را کاملاً ایمن یا تماماً زیان‌آور دانست. با این حال به دلیل ورود نانومواد به بازارهای جهانی و تبادلات بین‌المللی، بر سر یکپارچه کردن قوانین و استاندارد‌ها توافق وجود دارد. در همین راستا، سازمانی بین‌المللی موسوم به OECD[Organization for Economic Co-operation and Development] ، مطالعاتی برای کاهش خطرات و مزایای استفاده از ترکیبات نانومواد طراحی کرده‌اند. کشورهای اروپایی، قاره آمریکا، جنوب شرق آسیا، ایران، ترکیه و استرالیا عضو این سازمان هستند.

شکل 2: سازمان OECD

این سازمان در نوامبر 2007 با برنامه‌های حمایتی از تولیدکنندگان در جهت تست نانومواد در راستای ایجاد ایمنی فناوری نانو، فعالیت‌های خود را آغاز کرده است. در این برنامه، بعضی کشورهای عضو متعهد شده‌اند تا بودجه برنامه‌های تحقیقاتی ایمنی نانو را فراهم کنند. در ابتدای امر، با همکاری متقابل بین صنعت، دانشگاه و دولت، 11 نانوماده سنتتیک (با مصرف تجاری قابل توجه) لیست شد و تحقیقات پیرو ایمنی و استفاده‌های آتی آن‌ها آغاز شد [9].

علاوه بر این، سازمان بین‌المللی تحقیقات سرطان ([International Agency for Research on Cancer]IARC) با همکاری سازمان جهانی بهداشت، در سال 2008 اقدام به ترسیم منوگراف نانولوله کربن و اولویت‌های مربوط به آینده (2010 تا 2014) تحقیقاتی نانومواد کرد. در این منوگراف، نانولوله کربنی به احتمال زیاد برای انسان  سرطان‌زا معرفی شد و این مسأله تجارت و بازار این ترکیب را تحت تدثیر قرار داد [6].

4- جمع‌بندی

بررسی قوانین به خوبی نشانگر نگرانی‌ها و ابهامات قانون‌گذاران در خصوص آینده نانوتکنولوژی است. عدم وجود اطلاعات کافی در این زمینه و نوپا بودن این علم، محققان و سیاستمداران را به سمت همکاری و هم‌افزایی سوق داده است. پیش از هر چیز در قوانین کنونی، ثبت اطلاعات جامع و بررسی ایمنی و بهداشت ماده مطرح است. لذا دانستن آن چه نیاز به کنترل و مدیریت دارد و سپس تحقیق و بررسی ریسک‌ها، لازمه تدوین صحیح قوانین و اجرای آن‌هاست. بهره‎گیری از رویکردهای جهانی و استفاده از تجربیات آن‌ها و بومی‌سازی قوانین می‌تواند کمک شایانی به مدیریت صحیح ریسک‌ها و حفظ سرمایه‌های جامعه کند.