1- مقدمه
با یک سوال ساده شروع کنیم. چطور می‌توان رشته‌های بلند را ساخت و چه کار باید کرد که قطر این رشته‌ها تا جای ممکن کمتر شود و حتی تا مرزهای نانومتری هم برسد؟ در واقع چطور می‌توان نانوالیاف تولید کرد؟ اگر تمام نقطه نظرات منطقی را جمع کنیم متوجه می‌شویم که پاسخ بخشی از این سؤال در فنون ریسندگی (Spinning) یافت می‌شود. اسپینینگ در مهندسی نساجی دو بار معنایی کاملاً متفاوت دارد که یکی به تولید الیاف یا رشته‌های بلند اطلاق می‌شود و دیگری به ریسیدن نخ از الیاف استیپل (کوتاه) مثل پنبه و پشم ارتباط دارد. امروز هر دو معنا در فناوری نانو وجود دارد و الیاف هم به روشی تولید می‌شود که مبنای آن اسپینینگ به معنای تولید الیاف نانو و همچنین اسپینینگ به معنای تولید نخ‌های نانو است [1].

2- معرفی نانوالیاف
علی‌رغم وجود تعاریف متعدد از نانوالیاف، در مجموع نانوالیاف نانوموادی یک بعدی تعریف می‌شوند که قطر کمتر از 1 میکرومتر (1000 نانومتر) و نسبت منظر (نسبت طول به قطر) بزرگتر از 100 دارند. این الیاف در برخی منابع الیاف فوق ظریف (سوپرفاین یا فوق ظریف Superfine or Ultrathin) نیز خوانده شده‌اند. وقتی الیاف در محدوده 100 تا 1000 نانومتر قطر داشته باشند به آن‌ها الیاف ساب‌میکرون هم اطلاق می‌شود [2]. در قطر بین 5 تا 500 نانومتر، نانوالیاف مساحت سطحی بین 10 تا 1000 مترمربع بر گرم دارند.

3- روش‌های مستعد تولید نانوالیاف
اگر بخواهیم چند تکنیک متداول و چند ایده جدید را برای تولید نانوالیاف معرفی کنیم، پیشنهادهایی مثل موارد زیر به ذهن می‌رسد:
• یک ایده ساده برای تولید الیاف این است که از یک رشته میکرومتری بلند، اتم به اتم لایه‌برداری کنیم تا قطر آن نانومتری شود. این ایده شدنی اما بسیار دشوار به نظر می‌رسد.
• یک ایده این است که مثل رشته‌های ماکارونی و فالوده، یک محلول را از روزنه‌های باریک رد کنیم. همان کاری که حدیده‌ها برای شکل‌دهی فلزات انجام می‌دهند. این ایده را به نظر می‌توان اجرایی کرد.
• یک ایده دیگر این است که یک ماده نرم را که هنوز تثبیت نشده، تحت کشش مکانیکی قرار دهیم و در حالت کشیده و نانومتری آن را تثبیت کنیم. معمولاً این ایده با ایده قبلی همراه است.
• ایده دیگر ایجاد یک روزنه باریک و بلند درون یک قالب است که یک ماده درون آن ریخته شده و سخت می‌شود و در انتها قالب حذف می‌گردد.
• ایده دیگر چینش اتم به اتم و ایجاد الیاف است. این ایده با نام خودسامانی هم تحقق یافته است.

ایده‌های فوق مورد بررسی قرار گرفته و بررسی‌ها نشان‌دهنده آن است که تولید یک رشته نازک با روش‌های مختلف شدنی است، ولی هر روش محدودیت‌های خاص خود را دارد. مثلاً کشش مکانیکی یک رشته تنها برای تولید رشته‌های میکرومتری قابل استفاده است ولی برای قطرهای زیر میکرومتری و نانومتری کشش به پاره‌شدن رشته منتهی می‌شود.
از حیث دیگر انجام برخی ایده‌ها از پارامتر سرعت و کیفیت و قیمت مناسب برخوردار نیستند. این سه مورد اهمیت بسیار بالایی در کاربرد مواد دارند و برخی روش‌ها را حذف می‌کنند. برای مثال روش حذف قالب با استفاده از قالب‌های نانومتری مانند آلومینای متخلخل آندایز شده که در مقالات مواد نانومتخلخل و آندایزینگ شرح داده شده و برای تولید آرایه منظمی از نانولوله‌ها و نانوسیم‌ها استفاده می‌شود، ممکن است بتواند نانوالیاف تولید کند اما این امر، مرحله‌ای دیگر را به فرایند ساخت اضافه می‌کند که فرایند را طولانی و دشوار خواهد کرد.

4- معرفی روش‌های تحقق یافته تولید نانوالیاف
مبحث نانوالیاف یا Nanofibers معرف بخش وسیعی از فناوری نانو است که با الیاف نانومتری و زیرمیکرومتری ارتباط دارد. در پاسخ به سؤال «الیاف نانو چطور تولید می‌شود؟» باید گفت: در کنار روش‌های پایین به بالا مانند CVD، هر روشی که بتواند از راهی مقرون به صرفه، در عین وارد کردن یک نیروی کشش‌دهنده به سیال، آن‌قدر کشش را بالا ببرد که الیاف پاره نشود و در زمان مناسب انعقاد مذاب یا محلول را انجام دهد، می‌تواند روشی مناسب برای تولید از بالا به پایین نانوالیاف باشد.
با همه محدودیت‌ها، روش‌های متعددی برای تولید نانوالیاف تحقق یافته که روش CVD، روش خودسامانی، روش کشش، روش تولید با قالب غشایی قابل حذف [3]، روش دمش مذاب [4]، روش ریسیدن سریع (flash spinning) [5] و ریسندگی دوجزیی و چندجزیی [6] شامل تکنیک‌های جداسازی فازی و جزیره در دریا، روش رشد بین سطحی و الکتروریسی با تکنیک‌های متنوع از این روش‌ها هستند [2]. اما شناخته‌شده‌ترین روش در بین این روش‌ها الکتروریسی است. مقالات کاملی برای تشریح روش‌های متنوع به چاپ رسیده است که در یکی از آن‌ها الف- 9 تکنیک الکتروریسی (1- روش پایه، 2- مذابی، 3- روکش گازی، 4- حبابی 5- مغناطیسی، 6- به هم پیوسته، 7- دوجزیی (مغزی و پوسته، جزیره در دریا، جداسازی فازی)، 8- بدون سوزن و 9-سانتریفیوژی)، ب- ریسندگی سانتریفیوژی (و روش جدیدتر ریسندگی با نام تجاری «فورس اسپینینگ» که نیروی هیدرولیک را هم در بردارد)، ج- ترریسی، د- روش کشش ه- روش استفاده از تمپلیت یا قالب، و- روش خودسامانی و ز- روش بین سطحی به‌طور مجزا دسته‌بندی و شرح داده شده است [7]. در مقالات بعد این روش‌ها تشریح شده است.
روش چگالش بخار گاز که به CVD معروف است، نانوالیاف را اتم به اتم تولید می‌کند. نانوالیاف تولید شده با این روش عموماً کربنی است. روش خودسامانی (خودآرایی هم اطلاق می‌شود) نانوالیاف را مولکول به مولکول از محلول ایجاد می‌کند. ریسندگی مغزی و پوسته می‌تواند دو پلیمر مجزا را وارد ساختار الیاف کند. به کمک این تکنیک و حذف یک پلیمر در ادامه فرایند، می‌توان الیاف توخالی یا مغزی‌دار ایجاد کرد [8]. روش‌های جداسازی فازی و جزیره در دریا (موسوم به Island in sea) تکنیک‌های مرسومی برای تولید الیاف ظریف هستند که مهمترین تفاوت آن‌ها تفاوت در طراحی اسپینرت‌های ریسندگی (روزنه ریسندگی) آن‌ها است. الیاف جزیره در دریا تعداد بیشتری کانال درون الیاف دارند. این تکنیک (تکنیک ایجاد حفره) که در تولید نانوالیاف هم استفاده می‌شود، علاوه بر اثر مؤثر بر کاهش وزن، در بالابردن راحتی لباس نیز مؤثر است [9]. در ادامه با بحث کوتاهی از جنس نانوالیاف، روش الکتروریسی را به‌عنوان مهمترین روش بررسی می‌کنیم.

5- جنس نانوالیاف
جنس الیاف در روش تولید نانوالیاف اهمیت بسیاری دارد. در اکثر موارد نانوالیاف الکتروریسی شده از جنس پلیمری هستند اما این دلیل بر آن نیست که تولید نانوالیاف از جنس غیرپلیمری ممکن نیست.
الیاف شیشه امکان الکتروریسی دارند و در الکتروریسی مذاب قابلیت تولید نانوالیاف دارند. در روشی با نام کرتاک (Kertak) SiO₂ به نانوالیاف تبدیل شده است [10]. بیشتر مواد سرامیکی مانند آلومینا و تیتانیا می‌توانند از نانوالیاف به‌عنوان زیرلایه استفاده کنند و نانوالیاف تولید کنند. با حذف ماده پلیمری این مواد توان نانوالیاف توخالی را هم تولید کرد. آن‌چه که مسلم است آن است که برای تولید برخی نانوالیاف از جنس سرامیکی استفاده از الکتروریسی به‌طور مستقیم غیرممکن است ولی این روش به‌عنوان واسطه در تولید نانوالیاف سرامیکی استفاده می‌شود. تولید نانوالیاف سرامیکی از سایر روش‌های تولید نانومواد مانند الکتروشیمیایی به نظر توجیه اقتصادی ندارد. غیر از مواد سرامیکی، نانوالیاف به کمک روش‌های ویژه خود می‌توانند از جنس کربنی و گرافیتی نیز باشند.

6- الکتروریسی
در صنعت راه تجاری و پیشرفته تولید نانوالیاف، استفاده از نیروی الکتریسیته ساکن است که کشش بالایی را به سیال اعم از مذاب یا محلول (melt and solution) پلیمری وارد کرده و بعد از کشیده شدن، آن را به حالت تثبیت شده (خشک، بدون حلال و جامد) می‌رساند. در این نوع کشش الیاف می‌توانند تا قطر نانومتری ثبات خود را حفظ کنند. به این روش ساده و تجاری شده الکتروریسی می‌گویند. شکل 1 تصویری از عناصر پایه دستگاه‌های الکتروریسی است.
در تولید نانوالیاف با محوریت الکتروریسی تلاش‌های خلاقانه منجر به دستکاری پارامترهای فرایند و تولید الیاف جدید شده است. تغییر شکل نازل، پارامترهای فرایندی و متغیرهای جمع‌کننده می‌تواند منجر به تولید الیافی با شکل‌های متنوع شود. در شکل زیر برخی از این عوامل نمایش داده شده است.