برترین کاربران هفتگی این مقاله

از ۱۳۹۷/۱۲/۲۵ تا ۱۳۹۸/۰۱/۰۲

ضمائم مقاله
مقالات مرتبط
اخبار مرتبط
آمار مقاله
  • بازدید کل ۱۸,۴۶۶
  • بازدید این ماه ۲۳۲
  • بازدید امروز ۰
آمار آزمون مقاله
  • کل شرکت کنندگان ۱۷۴
  • قبول شدگان ۱۵۲
  • شرکت کنندگان یکتا ۷۸
  • میانگین درصد شرکت کنندگان ۸۳
واژه نامه فناوری نانو

نانو

nano

پيشوندي به معناي يک بيليونم يا (000،000،000،1/1). در متون فناوري‌نانو، معمولا براي مشخص کردن يک واحد اندازه‌گيري برابر با 10 به توان منفي 9 متر استفاده مي‌شود.

سطح مقاله

پیشرفته 2

نویسندگان
کلمات کلیدی
امتیاز کاربران

سنتز نانومواد با استفاده از روش‌های سونوشیمیایی

روش‌های سونوشیمیایی متعددی برای سنتز نانوساختارهای توسعه یافته‎اند؛ از این جمله می‌توان به احیاء سونوشیمیایی، انباشت القاشده توسط امواج فراصوت، سونوالکتروشیمی، گرماکافت توسط افشانه فراصوت و ... اشاره کرد. در این مقاله به توضبح این موارد پرداخته خواهد شد. تقریباً اساس تمام روش‌های سونوشیمیایی را اثرات فیزیکی امواج فراصوت تشکیل می‌دهد؛ اثراتی که ناشی از فرایند حفره‌زایی یا کویتاسیون (Cavitation) در محلول‌هاست. حفره‌زایی شامل ایجاد، رشد و ترکیدن انفجاری حباب‌ها در محلول در اثر اعمال امواج فراصوت به محلول است. این روش‌ها برای سنتز نانوذرات مختلفی از جمله نانوذرات فلزی، نانوساختارهای اکسید فلزی، نقاط کوانتومی، نانوساختارهای متخلخل، نانوساختارهای توخالی، رسوب‌دهی نانوذرات بر روی سطوح و... مورد استفاده قرار می‎گیرند.
1. مقدمه
امواج صوتی در گستره فرکانسی بیش از 20 کیلوهرتز تحت عنوان امواج فراصوت شناخته می‌شوند. استفاده از این امواج در موارد بسیار زیادی کاربرد دارد که یکی از این حوزه‌ها، علم شیمی است و کاربرد امواج فراصوت در شیمی، واکنش‌ها و فرایندهای شیمیایی، به سونوشیمی (Sonochemistry) معروف شده است. اثرات اعمال امواج فراصوت به محلول‌ها در قالب اثرات فیزیکی و اثرات شیمیایی بررسی می‎شوند و کاربردهای ایجاد شده برای روش‎های سونوشیمیایی بر اساس همین اثرات شکل گرفته‎اند. اصلی‌ترین تأثیر این امواج به اثرات فیزیکی آن و فرایندی به نام حفره‌زایی یا کویتاسیون مربوط می‎شود. این فرآیند در اصل شامل تشکیل یک سری حباب‌ها در محلول در اثر اعمال امواج فراصوت و در پی آن رشد و متلاشی شدن انفجاری آن‎هاست. در اثر این پدیده فیزیکی و انفجار حباب‎ها در محلول، مقدار زیادی انرژی به صورت موضعی آزاد می‎شود که خود را به صورت دماهای موضعی نشان می‎دهد و یک شرایط بسیار مناسب برای انجام واکنش‎های شیمیایی است. امروزه واکنش‎های شیمیایی بسیاری با استفاده از امواج فراصوت انجام می‎شوند و از همین روی، روش‎های سونوشیمیایی متعددی نیز توسعه و گسترش یافته‎اند. یکی از اصلی‌ترین موارد استفاده از این روش‌ها در سنتز نانوذرات مختلف است که استفاده از روش‌های سونوشیمیایی کاربرد و توسعه بسیار گسترده‌ای در این بخش پیدا کرده است [1].

2. روش‎های سونوشیمیایی مختلف برای سنتز نانوذرات
همان‌طور که اشاره شد، روش‎های سونوشیمیایی مختلفی برای سنتز نانوذرات وجود دارد و بر اساس آن‎ها نانوذرات بسیاری با شکل، ساختار و اندازه‌های گوناگون تولید شده‎اند. هر کدام از این روش‎ها برای سنتز دسته‎ای خاص از نانوذرات با ویژگی‌های مشخص کاربرد دارند. آشنایی با این روش‎ها، مؤلفه‌های مؤثر بر آن‌ها، شرایط مورد نیاز آن‌ها و همچنین خواص نانوذرات سنتز شده با استفاده از این روش‌ها می‌تواند در انتخاب مؤثرترین روش برای سنتز یک نانوساختار مشخص بسیار کاربردی باشد. بر همین اساس، در ادامه به برخی از مهمترین و پرکاربردترین روش‎های سونوشیمیایی برای سنتز نانوذرات مختلف پرداخته خواهد شد.

1.2. احیای سونوشیمیایی (Sonochemical Reduction) برای سنتز نانوساختارهای فلزی
احیای نمک‌های فلزی از طریق اعمال امواج فراصوت دارای مزایای قابل توجه و زیادی نسبت به سایر روش‌های احیا متعارف است، از جمله این‌که تحت شرایط خاص و برای برخی واکنش‌ها هیچ عامل کاهنده شیمیایی مورد نیاز نیست، زمان واکنش‌ها نسبتاً کوتاه هستند و تولید ذرات بسیار کوچک نیز امکان‌پذیر است. در این مورد، تجزیه فراصوتی (Sonolysis) مایعات آبی منجر به تولید رادیکال‌های آزاد •H و •OH می‌شود و رادیکال‎های H تولید شده توسط امواج فراصوت به عنوان عامل احیاکننده عمل می‌کنند. این فرایند به طور مختصر در روابط زیر نشان داده شده است. در این روش برای ایجاد و تأمین رادیکال‌های مورد نیاز برای ادامه واکنش، اغلب یک‎سری مواد آلی (مانند سورفاکتانت‌ها یا ترکیبات الکلی مانند 2- پروپانول) به محلول اضافه می‌شود که می‎تواند به طور قابل توجهی سرعت فرایند احیاء را افزایش دهد:

filereader.php?p1=main_c4ca4238a0b923820
 
مطالعات انجام شده بر روی این واکنش‌ها نشان داده‎اند که اندازه ذرات به طور معکوس با غلظت الکل و طول زنجیره آلی متناسب است. علاوه بر این، سرعت احیا توسط امواج فراصوت و اندازه نانوذرات کاملاً وابسته به فرکانس مورد استفاده برای انجام واکنش است. همچنین لازم به ذکر است که اکثر نانوذرات سنتز شده با این روش کروی هستند و به همین دلیل سنتز دیگر شکل‌های نانوساختارهای فلزی (نانولایه‌ها، نانوسیم‌ها و ...) با این روش به میزان کمتری گزارش شده است. این روش همچنین برای تولید نانوذرات حاوی دو فلز مختلف (bimetallic nanoparticles) نیز کاربرد دارد که عموماً ساختارهای آلیاژی (Alloy)، نانوکامپوزیت (Nanocomposite) یا هسته - پوسته (Core-Shell) ایجاد می‌کنند [2].

filereader.php?p1=main_c81e728d9d4c2f636
شکل 1. تصویر TEMمربوط به a) نانوذرات آهن آمورف و b) نانوکلویید آهن تولید شده توسط روش احیا سونوشیمیایی.

2.2. سنتز نانوساختارهای اکسید فلزی (Metal oxide nanostructures) با استفاده از روش سل - ژل دستیاری شده با کمک امواج فراصوت (Ultrasound-assisted sol-gel)
اغلب استفاده از تکنیک سل - ژل (جهت کسب اطلاعات بیشتر به مقالات آموزشی موجود در سایت مراجعه شود) برای سنتز نانوساختارهای اکسید فلزی را، یکی از موفق‌ترین روش‎ها برای سنتز این دسته از ترکیبات می‎دانند. خواص نانوساختارهای سنتز شده با روش سل - ژل را می‌توان با به کارگیری امواج فراصوت در طی فرایند هیدرولیز مواد اولیه (مرحله ابتدایی فرایند سل-ژل) بهبود بخشید. کاهش زمان سنتز از چند روز به چند ساعت، با توجه به فرآیند هیدرولیز سریع‌تر، توزیع یکنواخت‌تر اندازه ذرات، مساحت سطحی (surface area) بالاتر، پایداری حرارتی بهتر و افزایش خلوص فازی از مزایای قابل توجه این روش هستند. در راستای به کارگیری فراصوت، کاهش زمان مورد نیاز برای این واکنش‌ها را می‌توان به تولید دمای بسیار بالا در مرز بین حباب در حال فروپاشی و توده محلول نسبت داد که منجر به تسریع هیدرولیز و افزایش تراکم مواد اولیه می‌شود. از نمونه‌های موفقیت‎آمیز نانوساختارهای اکسید فلزی سنتز شده با استفاده از سل - ژل ایجاد شده با کمک امواج فراصوت می‌توان به TiO2 ، ZnO، MoO3، In2O3 و SiO2 اشاره کرد [3].

3.2. سنتز کالکوژنایدهای فلزی (Metal Chalcogenides) با تجزیه سونوشیمیایی
کالکوژناید یک ترکیب شیمیایی متشکل از حداقل یک آنیون گروه 16 جدول تناوبی (اکسیژن، گوگرد، سلنیم، تلوریم و عنصر رادیواکتیو پولونیم) و حداقل یک فلز واسطه (مثل کادمیم، روی، مولیبدن و...) است که امروزه اکثراً برای سولفیدها، سلنیدها و تلوریدها به کاربرده می‌شود. شاید بتوان شناخته شده‎ترین اعضای این دسته از نانوذرات را نقاط کوانتومی نیمه‌رسانا مانند CdSe، CdS، CdTe، ZnS و... دانست. اخیراً با پیشرفت فناوری نانو، سنتز نانوذرات کالکوژناید فلزی با اندازه و مورفولوژی مناسب و همچنین ساختار غیرتجمع‌پذیر اهمیت قابل توجهی پیدا کرده‌اند. روش‌های سنتی آماده‌سازی کالکوژنیدهای فلزی از چندین محدودیت برخوردارند، از جمله دمای بالای فرایند، هزینه نسبتاً بالا، شرایط غیراستوکیومتری، پیچیدگی زیاد فرایندها و دشوار بودن کنترل واکنش‌ها. در سال‌های اخیر، سونوشیمی با از بین بردن یا کاهش مشکلات ناشی از این محدودیت‌ها یک جایگزین سودمند در سنتز این نانومواد محسوب می‌شود. سنتز این ترکیبات با استفاده از امواج فراصوت به طور کلی شامل واکنش سونوشیمیایی میان محلول  آبیِ یک نمک فلزی و منبع کالکوژن در حضور عامل احیاکننده است [2].

filereader.php?p1=main_eccbc87e4b5ce2fe2
شکل 2. تصویر TEM نقاط کوانتومی CdSe سنتز شده با استفاده از روش سونوشیمیایی.

4.2. انباشت القاشده  توسط امواج فراصوت (Ultrasound-induced deposition)
اثرات فیزیکی امواج فراصوت (مثل امواج ضربه‌ای و میکروجت) اصلی‌ترین مسئول تأثیرات سونوشیمیایی ایجاد شده است. این اثرات فیزیکی همچنین می‌توانند برای ذوب کردن مؤثر ذرات فلزی با نقطه ذوب پایین نیز مورد استفاده قرار گیرند. طی این روش، در اثر ایجاد میکروجت روی سطح فلزات تُرد که نقطه ذوب پایینی دارند (این اثر با ذرات فلزی معلق در محلول هم مشاهده می‌شود و منحصر به سطوح بزرگ نیست)، سطح فلز تخریب شده و ذراتی با سرعت زیاد از سطح کنده می‌شوند (شکل 3). در اثر برخورد بین این ذرات سریع، ذرات به صورت مؤثری در نقطه برخورد ذوب می‌شوند (ذوب القاشده توسط امواج فراصوت). این پدیده فیزیکی اساس روش انباشت القاشده توسط امواج فراصوت است که به  صورت گسترده‌ای برای سنتز تعداد بسیار زیادی از ترکیبات نانویی بر روی یک بستر یا یک نانوساختار دیگر مورد استفاده قرار می‎گیرد. در بین گزارش‎های موجود در زمینه رسوب‎دهی القا شده با امواج فراصوت می‌توان به رسوب‎دهی نانوذرات فلزی ایجاد شده در محیط واکنش (in-situ generated) بر روی بسترهای مختلف (ازجمله سیلیس، کربن یا پلیمر) اشاره کرد. این روش نیز زمان واکنش را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد و پوشش کاملاً یکنواختی از نانومواد بر روی سطح بستر ایجاد می‌کند [4].

filereader.php?p1=main_a87ff679a2f3e71d9
شکل 3. جداشدن ذرات با سرعت زیاد از سطح یک فلز در اثر اعمال امواج فراصوت با قدرت زیاد و برخورد آن‌ها با یکدیگر.

علاوه بر رسوب‌دهی نانوذرات فلزی بر روی بسترهای مختلف، این روش کاربردهای دیگری نیز پیدا کرده است که از میان آن‌ها می‎توان به موارد زیر اشاره کرد:
پوشش دادن نانوذرات اکسید فلزی با استفاده از سیلیکا یا سولفیدهای فلزی (مثل CdS) و ایجاد ساختارهای هسته - پوسته (core/shell)؛ مثلاً رسوب‌دهی سیلیکا بر روی نانوذرات Fe3O4 یا رسوب‌دهی سیلیکا بر روی ایندیم قلع اکسید (Indium Tin Oxide یا ITO).
رسوب‌دهی سونوشیمیایی نانوذرات متخلخل روی بسترهای جامد مثل سیلیس یا نانولوله‌های کربنی؛ مثلاً سنتز نانولوله‌های Co3O4 به وسیله رسوب‌دهی سونوشیمیایی آن بر روی نانولوله‎های کربنی به عنوان قالب (template) انجام می‌شود.
تولید نانوساختارهای توخالی با ساختار کنترل شده با استفاده از رسوب‎دهی القا شده توسط امواج فراصوت بر روی سطوح جامد؛ مانند کره‌های توخالی MoS2 و MoO3 بر روی سیلیکا.
رسوب‎دهی نانوذرات بر روی کاتالیزورهای صنعتی مختلف برای بهبود خواص کاتالیزوری.

filereader.php?p1=main_e4da3b7fbbce2345dشکل 4. تصویر TEM ذرات کروی توخالی MoS2 تولید شده به روش سونوشیمی.

5.2. سونوالکتروشیمی (Sonoelectrochemistry)
به طور خیلی ساده، الکتروشیمی مطالعه واکنش‌های شیمیایی است که در آن‌ها الکترون از یک گونه به گونه دیگر منتقل می‌شود. به این واکنش‎ها، واکنش‌های اکسایش - کاهش (یا redox) گفته می‌شود که طی آن‎ها با اعمال الکتریسیته یک واکنش شیمیایی انجام می‌شود یا این‎که با انجام یک واکنش شیمیایی، یک جریان الکتریکی به وجود می‎آید. بر اساس همین تعریف ساده و پارامترهای مؤثر بر این نوع واکنش‌ها، روش‎های الکتروشیمیایی متعددی توسعه یافته‎اند که هرکدام کاربرد، مزایا و معایب خود را دارند. در سال‌های اخیر مطالعه تأثیرات امواج فراصوت بر روی سنتزهای الکتروشیمیایی به خصوص سنتز الکتروشیمیایی نانوذرات مختلف (جهت کسب اطلاعات بیشتر به مقاله‌های مربوط به روش انباشت الکتروشیمیایی در سایت آموزش مراجعه شود) رشد چشمگیری داشته است. در این راستا، فرآیند کویتاسیون یا حفره‎زایی (در اثر اعمال امواج فراصوت به الکترولیت‌ها) به عنوان مسئول اثرات غیرمعمول ایجاد شده در سنتزهای الکتروشیمیایی انجام شده با کمک امواج فراصوت شناخته شده است. این پدیده (حفره‌زایی) که نزدیک به سطح الکترود به وقوع می‎پیوندد، منجر به ایجاد یک میکروجت با سرعت بالا و عمود بر سطح الکترود می‎شود که با ایجاد یک میکروجریان (microstream) همراه است. این میکروجریان با ایجاد یک فرایند انتقال جرم باعث افزایش سرعت آزاد شدن رسوبات از سطح الکترود و در نتیجه افزایش سرعت واکنش می‎شود.
برای سنتز نانوذرات با این روش، میله (پروب) دستگاه فراصوت به عنوان الکترود کار در سل حضوردارد و در ابتدا یک پالس جریان (یا پتانسیل) به آن اعمال می‎شود که در نتیجه آن کاتیون‎های فلزی احیا شده و به فلز صفر ظرفیتی تبدیل می‎شوند و بدین ترتیب تراکم بالایی از هسته‎های فلزی روی سطح الکترود ایجاد می‎شود. بلافاصله پس از اعمال پالس الکتروشیمیایی، یک پالس فراصوت با شدت بالا باعث حذف نانوذرات از سطح الکترود می‎شود و سطح برای مرحله بعدی رسوب‎دهی آماده می‎شود (شکل 5). زمان اعمال پالس‌ها معمولاً بین 100 تا 500 میلی ثانیه است.
در این روش می‌توان شکل و اندازه نانوذرات را با کنترل پارامترهای مختلف از جمله دما، چگالی جریان، زمان اعمال پالس‎های الکتروشیمیایی و فراصوت، شدت پالس فراصوت و غلظت ماده پایدارکننده یا stabilizer که برای تثبیت اندازه و شکل نانوذرات استفاده می‎شود، تنظیم کرد.
از جمله نانوساختارهای تولید شده با این روش می‎توان به نانوذرات فلزی (مثل پلاتین، طلا، نقره، مس و...)، نانوذرات آلیاژی (متشکل از ترکیب چند فلز مختلف)، نانوذرات نیمه‌رسانا (مثل Cu2O، CdSe و...)، نانوذرات پلیمرهای هادی (Conducting Polymer Nanoparticles) و... اشاره کرد [5].

filereader.php?p1=main_1679091c5a880faf6
شکل 5. شمای کلی از دستگاه سونوالکتروشیمی (بالا) و نحوه مدیریت زمان پالس‎ها در این روش (پایین).

6.2. فرسایش لیزری با کمک امواج فراصوت (Ultrasound-Assisted Laser Ablation)
فرسایش لیزری در اصل کندن و جدا کردن بخشی از ترکیبات موجود بر روی یک سطح فلزی یا در مواردی یک مایع بر اثر تابش باریکه لیزر و ایجاد یک پلاسمای موضعی است. همان‌طور که قبلاً ذکر شد، پدیده حفره‌زایی (Cavitation) در اثر اعمال امواج فراصوت به فازهای مایع برای بهبود فرایند هسته‌زایی در فاز مایع بسیار مفید است و منجر به تغییرات قابل توجه در بازده سنتز و همچنین ویژگی‌های مختلف نانوذرات سنتز شده می‌شود. با توجه به این‌که حفره‎زایی منجر به ایجاد دماهای موضعی بسیار بالا می‎شود، می‎توان از فروپاشی حباب و گرمای ناشی از آن در فرایند سنتز نانوذرات با استفاده از باریکه لیزر بهره برد (شکل 6). به طور خلاصه هنگام برخورد باریکه لیزر به سطح و ایجاد پلاسمای حاصل از برخورد لیزر، فرایند حفره‎زایی می‎تواند نقش منبع حرارتی ثانویه در سطح هدف را ایفا کند و بدین ترتیب در تبخیر بیشتر هدف و درنتیجه افزایش تشکیل نانوذرات نقش شایانی داشته باشد. از این تکنیک تقریباً جدید برای سنتز نانوذرات طلا با سرعت بالا و توزیع اندازه بسیار کم نیز استفاده شده است [6].
filereader.php?p1=main_8f14e45fceea167a5
شکل 6. شمای کلی فرسایش لیزری با کمک امواج فراصوت و فرایندهای اتفاق افتاده طی آن.

7.2. گرماکافت توسط افشانه فراصوت (Ultrasonic Spray Pyrolysis: USP)
از این روش، به دلیل سادگی و مقیاس‎پذیری آن برای تولید انبوه، به طور گسترده‎ای در صنعت برای تهیه نانوذرات بسیار ریز استفاده می‎شود. به طور کلی، این روش شامل تجزیه حرارتی ذرات جامد یا مایع تولید شده توسط یک افشانگر (مثل مه‎پاش‎های بادی –Pneumatic Nebulizer- یا فراصوت –Ultrasonic Nebulizer- که در مقاله معرفی روش‎های سونوشیمی توضیح داده شده‎اند) در یک جریان گاز است. در میان تکنیک‎های مختلف مه‎پاشی (nebulization)، استفاده از مه‌پاش‎های فراصوت (شکل 7) به دلیل بازده انرژی استثنایی آن‌ها در تولید افشانه‎ها، بیش از سایر روش‎ها مورد توجه بوده است. در این روش، بر خلاف روش‎های دیگر تولید نانومواد به کمک فراصوت، فراصوت به خودی خود باعث انجام واکنش‎های شیمیایی نمی‎شود بلکه محلول حاوی مواد اولیه را به صورت افشانه‎ای از قطرات داغ میکرومتری در می‌آورد که توسط جریان گاز وارد یک کوره شده و در اثر تجزیه حرارتی به صورت نانوذرات جامد ته‎نشین می‎شوند (افشانه حرارتی). از این روش برای سنتز نانومواد مزوساختار (Mesostructured Nanomaterials)، سنتز ساختارهای نانویی با استفاده از نانوکامپوزیت‎های پایه سیلیکایی (silica-based nanocomposites)، سنتز نانوساختارهای نیمه‌رسانا و بسیاری ترکیبات دیگر استفاده شده است [4].
filereader.php?p1=main_c9f0f895fb98ab915
شکل 7. شماتیک کلی یک مه‎پاش فراصوت نوعی و نحوه عملکرد روش گرماکافت توسط افشانه فراصوت.

3. نتیجه‎گیری
استفاده از امواج فراصوت برای پیش بردن واکنش‎های شیمیایی یا برخی فرایندها، تحت عنوان سونوشیمی شناخته می‎شود. این روش کاربرد بسیار وسیعی در سنتز نانوذرات مختلف پیدا کرده است و بر همین اساس تکنیک‎های سنتزی مختلفی بر پایه استفاده از امواج فراصوت توسعه یافته‌اند. این روش‎ها می‎توانند با کنترل شرایط و مؤلفه‎های تأثیرگذار در روند سنتز، نانوساختار و نانوذرات مختلفی را با اندازه‎ها و شکل‎های مختلف تولید کنند. روش‎های سونوشیمیایی علاوه بر سنتز نانوذرات، در رسوب دادن و انباشت نانوذرات بر روی سطوح و حتی نانوذرات دیگر نیز کاربرد گسترده‎ای پیدا کرده‎اند که نشانه پتانسیل بالقوه این روش‎ها در زمینه فناوری نانو است.
 

منابـــع و مراجــــع

1. http://www.scs.illinois.edu/suslick/sonochembrittanica.html.

2. Xu, H., B.W. Zeiger, and K.S. Suslick, Sonochemical synthesis of nanomaterials. Chemical Society Reviews, 2013. 42(7): p. 2555-2567.

3. Nowak, F.M., Sonochemistry: Theory, Reactions, Syntheses, and Applications. 2010: Nova Science Publishers.

4. Bang, J.H. and K.S. Suslick, Applications of ultrasound to the synthesis of nanostructured materials. Advanced materials, 2010. 22(10): p. 1039-1059.

5. Mason, T.J. and J.P. Lorimer, Applied sonochemistry. The uses of power ultrasound in chemistry and processing, 2002: p. 1-48.

6. Chen, D., S.K. Sharma, and A. Mudhoo, Handbook on applications of ultrasound: sonochemistry for sustainability. 2011: CRC press.