برترین کاربران هفتگی این مقاله

از ۱۳۹۸/۰۲/۲۸ تا ۱۳۹۸/۰۳/۰۳

هیچ کاربری در این بازه زمانی وجود ندارد

ضمائم مقاله
مقالات مرتبط
اخبار مرتبط
آمار مقاله
  • بازدید کل ۸,۰۸۲
  • بازدید این ماه ۰
  • بازدید امروز ۰
آمار آزمون مقاله
  • کل شرکت کنندگان ۱۰۱
  • قبول شدگان ۸۲
  • شرکت کنندگان یکتا ۶۴
  • میانگین درصد شرکت کنندگان ۷۳
واژه نامه فناوری نانو

نانو

nano

پيشوندي به معناي يک بيليونم يا (000،000،000،1/1). در متون فناوري‌نانو، معمولا براي مشخص کردن يک واحد اندازه‌گيري برابر با 10 به توان منفي 9 متر استفاده مي‌شود.

سطح مقاله

پیشرفته 1

نویسندگان
کلمات کلیدی
امتیاز کاربران

تکمیل ضدمیکروبی منسوجات با استفاده از نانومواد (بخش اول)

در این مقاله با مروری کوتاهی بر مبانی و اصول ضدمیکروبی منسوجات، به معرفی مختصری از مواد ضدمیکروبی رایج و در ادامه به نانوساختارهای دارای خواص ضدمیکروبی پرداخته می‌شود.
1- مقدمه
در محیط پیرامون انسان شمار زیادی از میکروارگانیزم‌ها زندگی می‌کنند. در صورت برهم خوردن تعادل این موجودات در طبیعت، سلامت فرد و جامعه به دلیل تولید و انتشار بوی نامطبوع و کاهش سطح استانداردهای بهداشتی تهدید خواهد شد. حضور میکروارگانیزم‌ها بر روی منسوجات می‌تواند سبب ایجاد تأثیرات نامطلوبی نظیر رنگ پریدگی یا لکه‌گذاری بر روی منسوجات، تجزیه ساختمان مواد سازنده الیاف، کاهش استحکام و در نهایت پوسیدگی منسوج شود. اغلب الیاف و پلیمرها از خود مقاومتی در برابر اثرات ناشی از میکروب‌ها نشان نداده و با مهیا کردن عوامل رشد میکروارگانیزم‌ها نظیر دما و رطوبت مناسب، مواد غذایی ناشی از تعریق و چربی ناشی از غدد پوستی، سلول‌های مرده پوست و همچنین مواد به کارگرفته شده در مرحله تکمیل منسوجات، باعث رشد سریع و انتشار انواع میکروب‌ها می‌شوند. از این‌رو به سبب شیوع بیماری‌ها و زیان‌های ناخواسته ناشی از میکروارگانیزم‌ها، تلاش زیادی برای کنترل اثرات این موجودات انجام شده است. منسوجات علاوه بر اینکه محیط مناسبی برای رشد میکروب‌ها فراهم می‌کنند می‌توانند سبب انتقال انواع بیماری‌ها در مراکز خدمات درمانی شوند، لذا استفاده از منسوجات ضدمیکروبی در این مراکز می‌تواند از شیوع بیماری‌های مقاوم در برابر دارو جلوگیری به عمل آورد و همچنین خطر ابتلا به بیماری در کارکنان این مراکز و عموم مردم را کاهش دهد. از سوی دیگر، استفاده از مواد شیمیایی با خواص ضدمیکروبی در تکمیل منسوجات، به دلیل سمی بودن و مشکلات زیست محیطی از معایب زیادی برخوردار است. استفاده از نانوذرات به خصوص نانوذرات فلزی و معدنی، عرصه جدیدی را در تکمیل منسوجات ضدمیکروبی فراهم کرده است [1].

2- اصول اصلاح ضدمیکروبی منسوجات
میکروارگانیزم‌ها شامل قارچ‌ها باکتری‌ها، ویروس‌ها، جلبک‌ها، هاگ‌ها و ... هستند که غالباً به عنوان میکروب بیان شده و در محیط پیرامون یافت می‌شوند. این موجودات ریز، وزنی در حدود 25 برابر وزن تمام حیوانات دارند و در محیط اطراف خود نقش مؤثری در تخمیر، تولید ترکیبات متابولیک، تهیه مواد شیمیایی (اسید لاکتیک و اسید سیتریک)، تکمیل چرخه بازگشت مواد به طبیعت و اثرات نامناسبی از جمله فساد مواد غذایی، تخریب مواد، پوسیدگی کالاها و ایجاد انواع بیماری‌ها ایفا می‌کنند [2].
از آنجایی که منسوجات علاوه بر مهیا کردن محیط مناسب رشد و تکثیر میکروب‌ها می‌توانند سبب انتقال و شیوع انواع بیماری‌ها شوند، از این رو تحقیقاتی برای تولید الیاف و منسوجات ضدمیکروبی با اهداف زیر انجام شده است:

• جلوگیری از اثرات نامطلوب میکروارگانیزم‌ها بر خواص کاربردی منسوجات
برخی از الیاف به ویژه الیاف سلولزی، مورد تجزیه بیولوژیکی میکروب‌ها قرار می‌گیرند. این عملکرد میکروب‌ها می‌تواند سبب تغییر رنگ و کاهش خواص مکانیکی (استحکام سایشی و کششی) الیاف شده و موجبات پوسیدگی منسوج را فراهم آورد. همچنین میکروارگانیزم‌ها می‌توانند سبب کاهش ویسکوزیته و تخریب مواد مورد مصرف در فرایندهای مختلف منسوجات شوند.

• جلوگیری از ایجاد بوی نامطبوع
میکروب‌ها برای رشد و تکثیر به مواد غذایی، رطوبت و دمای مناسب نیاز دارند. تعرق و سلول‌های مرده پوست بدن، رطوبت و دمای بدن بستر مناسبی را برای حیات میکروب‌ها در منسوجات فراهم می‌کند. در این شرایط میکروارگانیزم‌ها مواد فراری با بوی نامطبوع از جمله اسیدهای چرب (استیک، پروپیونیک، بوتیریک، والریانیک، کاپروئیک)، متیل آمین‌ها، آمونیاک، آلدهیدها، سولفیدها، مرکاپتان‌ها، لاکتون‌ها و ترکیبات آروماتیک تولید می‌کنند [2]. به منظور کاهش بوی نامطبوع ناشی از حضور میکروب‌ها بر منسوجات روش‌هایی از جمله انسداد منافذ پوست، استفاده از میکرو و نانوکپسول‌ها، تبدیل ترکیبات بدبو به ترکیبات بی‌بو و کاهش فراریت مواد دارای بوی نامطبوع. استفاده از ترکیبات ضدمیکروب در مرحله تولید یا تکمیل منسوجات از کارآمدترین روش‌ها برای از بین بردن بوی نامطبوع به شمار می‌رود [3].

1-2- ساختمان سلولی میکروارگانیزم‌ها
سلول باکتری از یک دیواره سخت ساخته شده است که در این دیواره تاژک یا مژک‌های شلاقی وجود دارد که حرکت و چسبندگی باکتری به سطوح به واسطه این ساختار انجام می شود (شکل 1). نوعی پوسته شبیه کپسول، سلول را پوشانده و مواد داخل سلول را در بر می‌گیرد [4].
باکتری‌ها از نظر دیواره‌های سلولی به دو دسته باکتری گرم مثبت و باکتری گرم منفی تقسیم‌بندی می‎شوند. باکتری‌های گرم مثبت دارای دیواره‌ای نسبتاً ضخیم، متشکل از تعداد زیادی لایه‌های پپتیدوگلایکن (Peptidoglycan) و تنها یک غشا پلاسما هستند؛ در حالی که باکتری گرم منفی یک لایه نازک از پپتیدوگلایکن یک دیواره سلولی پیچیده‌تر با دو غشا سلولی دارند. از این‌رو باکتری‌های گرم منفی نسبت به بسیاری از عوامل شیمیایی مقاوم‌تر از باکتری‌های گرم مثبت هستند [4].
filereader.php?p1=main_ccd3beaf04f96a5f3
شکل 1: ساختمان سلول باکتری [4].

2-2 شرایط زندگی میکروارگانیزم‌ها
بهترین روش برای جلوگیری و به حداقل رساندن مضرات میکروب‌ها برهم زدن شرایط رشد و تکثیر این موجودات است. پوشاک به دلیل تماس نزدیک با بدن، بهترین محیط را برای رشد و تکثیر قارچ‌ها، باکتری‌ها و مخمرها فراهم می‌کنند. در ذیل، شرایط مناسب برای رشد میکروارگانیزم‌ها اشاره شده است.

1- مواد مغذی: گرد و غبار، لکه‌های چربی و مواد غذایی، سلول‌های مرده پوست، تعریقات بدن و چربی ناشی از غدد پوستی و برخی از مواد طبیعی به کارگرفته شده در فرایند تکمیل منسوجات می‌توانند شرایط لازم برای تغذیه میکروب‌ها را فراهم کنند.
2- آب: تمام میکروارگانیزم‌ها به لایه نازکی از آب برای رشد نیاز دارند که این مقدار رطوبت بر پوست و منسوجات وجود دارد.
3- اکسیژن: اکسیژن مورد نیاز میکروب‌ها به راحتی در محیط اطراف‌شان وجود دارد.
4- گرما: اکثر قارچ‌ها و باکتری‌ها در دمای 20-10 درجه سانتیگراد رشد می‌کنند و برخی میکروب‌ها محیطی گرم‌تر از پوست بدن مانند پوشاک و ملحفه را ترجیح می‌دهند [4].

3-2 تعاریف و اصطلاحات رایج در مواد ضدمیکروب
اصلاح ضدمیکروبی جلوگیری از رشد سریع باکتری، قارچ و جلبک‌ها بر منسوجات است. این منسوجات ضدمیکروب عاری از میکروب یا استریل نیستند، بلکه این منسوجات در اثر استفاده از یک یا چند ماده فعال، قادر به جلوگیری از رشد میکروارگانیزم‌ها یا از بین بردن آن‌ها هستند [5].
موادی ضدمیکروبی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:1- مواد بیواستاتیک یا متوقف‌کننده رشد باکتری (Bacteriostatic):این مواد با آمیـنواسیدهای زنجیره DNA در باکتری پیوند داده و مانع از تکثیر DNA و در نتیجه تکثیر باکتری شده و به این ترتیب سبب ثابت نگه داشته شدن تعداد باکتری‌ها می‌شوند.
2- مواد بیوسید یا باکتری‌کُش (Bactericide): این مواد با ایجاد اختلال در سوخت‌وساز (متابولیسم) باکتری یا متوقف‌سازی کامل آن سبب مرگ باکتری می‌شوند. این مواد آنزیم‌های لازم و حیاتی در واکنش‌های زیستی را بی‌اثر می‌کنند [2].
اگر ماده‌ای تأثیر منفی بر حیات میکروارگانیزم‌ها داشته باشد، این ماده به عنوان ماده ضدمیکروب شناخته می‌شود. اصطلاح آنتی‌باکتریال (Antibacterial) یا آنتی‌میکوتیک (Antimycotic) به موادی گفته می‌شود که منجر به محدودیت فعالیت باکتری‌ها و قارچ‌ها می‌شوند [2].

4-2 ویژگی‌های یک ماده ضدمیکروب مناسب
به منظور اصلاح ضدمیکروبی منسوجات، ماده ضدمیکروب باید از ویژگی‌های مناسبی برخوردار باشد که برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:
1- قابلیت کاربرد ساده در روش‌های تکمیلی متداول
2- پایداری در مقابل فرآیند شستشو، خشک‌شویی و دوام در زمان مصرف
3- دارا بودن خاصیت ضدباکتری نسبت به میکروارگانیزم‌های نامطلوب
4- قابلیت انتقال رطوبت مناسب
5- سازگاری با رنگ کالا و مواد تکمیلی دیگر
6- عدم سمیت برای مصرف کننده کالا و محیط زیست
7- امکان تأثیر انتخاب‌گر بر طیف وسیعی از باکتری‌ها و عدم تأثیر بر فلورای پوستی (باکتری‌های مؤثر پوستی) و عدم ایجاد سازگاری در مقابل میکروارگانیزم‌ها
8- در دسترس بودن و عملکرد سریع
9- نداشتن رنگ و بوی تأثیرگذار بر روی منسوج
در حال حاضر ماده‌ای ایده‌آل با دارا بودن تمامی ویژگی‌های ذکر شده، شناخته نشده است و غالباً بر اساس نوع و کاربرد نهایی کالا از مواد ضدمیکروب مختلف استفاده می‌شود [5].

5-2 نحوه تأثیرگذاری مواد ضدمیکروب بر میکروارگانیزم‌ها
به طور کلی مواد ضدمیکروب با اثرگذاری بر دیواره سلولی، غشاء داخلی یا سیتوپلاسم و اختلال در سنتز پروتئین، بلوکه کردن اسیدهای نوکلئیک، اکسیداسیون گروه‌های حاوی SH، واکنش با گروه آمینو، تسریع نفوذ مواد با وزن مولکولی کم مانند نمک‌های پتاسیم و اسیدهای آمینه به درون سلول، تورم و ترکیدگی سلول و ... سبب غیرفعال شدن و مرگ میکروب می‌شوند.

filereader.php?p1=main_76fc44cc3c7739b06
شکل 2 . عملکردهای مختلف مواد ضدمیکروبی [4].

ترکیبات ضدمیکروب از نوع آنتی‌بیوتیک‌ها، فرمالدئید، یون فلزی سنگین مانند نقره، مس و ...، نمک چهارگانه آمونیوم (با زنجیرهای بلند هیدروکربنی)، فنول‌ها، عوامل اکسیدکننده مانند کلر، کلرآمین، هیدروژن، ازن و ... بوده که با روش‌های فیزیکی یا شیمیایی منجر به تأثیر بر میکروب‌ها می‌شوند [1].
بر اساس گزارش‌های منتشر شده، آنتی‌بیوتیک‌ها از طریق منفعل‌سازی آنزیم‌های سلولی، منجر به غیرفعال شدن باکتری می‌شوند. نمک‌های آمونیوم چهارگانه و ترکیبات فنول با اثرگذاری بر خواص غشایی میکروارگانیزم‌ها به سلول‌ها آسیب رسانده و فعالیت باکتری را کند می‌کنند. ترکیبات اکسیدکننده می‌توانند از طریق واکنش‌های شیمیایی با برخی عوامل حیاتی به سرعت میکروارگانیزم‌ها را غیرفعال کنند ولی بیشتر این ترکیبات، سمی و حساسیت‌زا هستند. عوامل اکسیدکننده شامل آلدئیدها، هالوژن‌ها و ترکیبات پُراکسید بر غشا سلولی میکروارگانیزم‌ها و در صورت ورود به سیتوپلاسم بر آنزیم‌های داخل سلول اثر می‌گذارند. ترکیبات رادیکالی نظیر هالوژن‌ها به دلیل داشتن الکترون آزاد فعالیت زیادی داشته و با ساختارهای آلی واکنش می‌دهند. عوامل آزادکننده کلر و عوامل پراکسیدی در مقابل ویروس‌ها و در برخی موارد آغازیان و انواع باکتری و قارچ مؤثر هستند. اثر ضدمیکروبی ترکیبات کاتیونی را به واکنش کاتیون با فسفولیپیدهای آنیونی در دیواره سلول میکروبی نسبت می‌دهند که سبب افزایش نفوذپذیری و در نهایت مرگ سلول می‌شود [2].
سطح فعال‌های کاتیونی به دلیل قدرت پیوند الکتروستاتیک قوی با دیواره آنیونی سلول باکتریف دارای خواص ضدباکتری هستند. تشکیل پیوندهای آنیون/کاتیون، منجر به آب‌گریز شدن دیواره سلولی شده و از جذب آب (یکی از عوامل حیات میکروارگانیـزم) و در نهایـت از تکـثیر و رشـد باکتری جـلوگیری می‌کند. دیواره سلولی ممکن است به صورت فیزیکی تخریب شود که این امر منجر به از بین رفتن باکتری خواهد شد [6].
ترکیبات فلزی مانع از فعالیت آنزیم‌ها شده و سوخت‌وساز سلول را مختل می‌کنند. مدت زمان عملکرد ضدمیکروبی این ترکیبات چند دقیقه به طول می‌انجامد. در بین فلزات، اثر سمیت کادمیم بیش از سایر فلزات است و به ترتیب از نقره، برنج، مس، جیوه و ... خاصیت ضدمیکروبی کاهش می‌یابد. اما فلزاتی مانند پلاتین، آهن و آلومینیوم فاقد اثر ضدمیکروبی هستند [5].

3- ترکیبات رایج مورد استفاده جهت اصلاح ضدمیکروبی منسوجات
1-3 معرفی مواد ضدمیکروب مورد استفاده برای منسوجات
مواد فعال ضدمیکروب که از مدت‌ها پیش استفاده می‌شدند عبارتند از:
1- مواد معدنی مانند گالیم، سولفات نقره، نیترات نقره، سولفات مس، سولفات روی، نیترات روی
2- مواد آلی مانند ارتوکلروفنول، پنتا کلروفنول
3- مواد آلی فلزی که در این مواد پیوند مستقیم کربن با فلز وجود دارد مانند تترامتیل قلع [1]
در ادامه به عنوان مثال چندین ماده ضدمیکروب با ذکر کاربرد آن‌ها معرفی می‌شود: مشتقات نوع چهارم هگزامتیلن تری آمین در حلال‌های خشک‌شویی به منظور ضدعفونی کردن پوشاک، نمک‌های گاندینیم هالوژنه مثل کلروهگزیدین برای پوشاک کودکان، هگزاپیریمیدین برای باندهای زخم از جنس الیاف پنبه، اتیلن دی آمین تترا استیک اسید (EDTA) به منظور تهیه دستمال بهداشتی ضدباکتری استفاده می‌شوند [1].
ترکیبات شیمیایی مورد استفاده در اصلاح ضدمیکروبی از جمله نمک‌های فلزی و ارگانومتالیک، ترکیبات ید، فنول‌ها و تیوفنول‌ها، آمونیوم نوع چهارم و دیگر نمک‌های کاتیونی، آنتی بیوتیک‌ها، ترکیبات هتروسیکلیک، ترکیبات نیترو، اوره و ساختارهای بر پایه آن، آلدهیدها و آمین‌ها بیشتر شناخته شده‌اند [4].
لاکتیک اسید به دلیل اسیدهای آلی یک ماده ضدباکتری مناسب در برابر باکتری اشرشیاکلی است. همچنین خواص ضدمیکروبی نانوکامپوزیت‌ها و ساختارهای درخت‌سان، ریزکپسول‌ها، نانوکپسول‌ها، ترکیبات معدنی نقره، نانوذرات اکسید روی، دی اکسید تیتانیم و سایر نانوساختارهای ضدمیکروب و نانوکامپوزیت‌های فلزی و غیرفلزی آن‌ها در بخش بعدی بیان خواهد شد.

2-3 مواد ضدقارچ و ضدباکتری صنعتی
مواد صنعتی ضدقارچ و باکتری را می‌توان به صورت زیر طبقه‌بندی کرد:
1- نمک‌های معدنی
2- اسیدهای چرب مس یا اسید نفتلیک
3- اکسی کیولات مس
4- کلروفنول‌ها
5- سالسیل آنیلیدها
6- ترکیبات آلی جیوه
7- ترکیبات کاتیونیک [7]

3-3 تقسیم‌بندی مواد ضدمیکروب نوظهور
عوامل ضدمیکروبی نوظهور را می‌توان به چهار گروه تقسیم‌بندی کرد:

filereader.php?p1=main_7215479fbb5429338
شکل 3. اصلاح ضدمیکروبی منسوجات و پلیمرها [8]

1-3-3 ترکیبات شیمیایی اصلاح شده با تأثیر ضدمیکروبی
حداقل چهار عامل ضدمیکروبی اصلی برای این گروه می‌توان در نظر گرفت:
1- مواد غیرآلی تبادل‌گر یونی: نمک‌های فلزی واسطه مانند نقره و مس همراه حامل (Carrier) معدنی (زئولیت‌ها) که در الیاف مصنوعی به کار برده می‌شوند. با کنترل میزان رهاسازی یون‌های نقره به وسیله حامل معدنی مناسب، خاصیت ضدمیکروبی و اثرات منفی احتمالی بر لیف کنترل می‌شود. در این روش از تغییر رنگ، بی‌رنگی یا کاهش مقاومت مکانیکی الیاف جلوگیری می‌شود. از بستر معدنی نظیر زئولیت‌ها، دی اکسید تیتانیم، اکسید روی و ... به این منظور استفاده می‌شود [3].
2- هیدرو پراکسیدهای معدنی: استات منگنز تتراهیدرات و پراکسید هیدروژن که در مورد اکثر الیاف فعالیت ضدمیکروبی از خود نشان می‌دهند، اما در پنبه از پایداری شیمیایی بالاتری برخوردارند [1].
3- نمک‌های آمونیوم نوع چهارم: نمک‌های پلیمری فسفری به عنوان عامل ضدمیکروبی برای الیاف پنبه گزارش شده است. این مواد دارای خاصیت کاتیونی قوی بوده و در الیاف اکریلیک با مکان‌های رنگ‌پذیر لیف (Dyesite) واکنش کوالانسی می‌دهند در حالی که برای الیاف پلی استر و پلی آمید به دلیل انحلال در آب مناسب نیستند. این ماده در تولید منسوجات خانگی با خاصیت ضدحساسیت و ضدآسم کاربرد وسیعی دارد [8].
4- هیدروپراکسی استات و منیزیم دی هیدروپراکسی: این مواد در مقایسه با پراکسیدهای معدنی بر پایه روی و زیرکونیوم، آلودگی کمتر و زیست‌سازگاری بهتری دارند [2].

2-3-3 ترکیبات اصلاح شده به منظور کاهش، جلوگیری از رشد میکروب و تشکیل بیوفیلم
در این روش با تغییر سطح پلیمر از تشکیل بیوفیلم یا فرآیندهای میکروبی کاسته می‌شود. بدین منظور اسید اکریلیک را بر روی لایه‌های پلی یورتان توسط حرارت یا پلاسما پیوند داده و بدین ترتیب چسبندگی باکتری از 5% به 1% کاهش می‌یابد. بنابراین با تغییر انرژی سطح و ایجاد عوامل اسیدی روی سطح از اتصال میکروب به سطح جلوگیری می‌شود [8].

3-3-3 مواد مورد استفاده برای اصلاح سطح تحریک‌پذیراز طریق عوامل خارجی
موادی هوشمند که به محرک خارجی به صورت برگشت‌پذیر پاسخ می‌دهند. دی کتوتتراهیدروگلی اکسایل (هیدانتوین Hydantoin) با اتصال به الیاف پنبه و فعال شدن توسط سفیدکننده می‌تواند خاصیت ضدمیکروبی هوشمندی نشان دهد [8].

4-3-3 مواد ضدمیکروب طبیعی
در تحقیقات بیان شده است که عوامل ضدمیکروبی طبیعی راه حل مناسبی برای باکتری‌های مقاوم در برابر بیوسیدها به شمار می‌روند. کایتوسان یک ماده ضدمیکروب طبیعی است که از طریق استیل‌زدایی از کیتین حاصل می‌شود. این ماده نوعی آمینوساکارید طبیعی است که به وفور یافت می‌شود. خاصیت ضدمیکروبی این ماده به وزن مولکولی آن بستگی دارد. خواص ضدمیکروبی کایتوسان ناشی از گروه آمین است که در محیط اسیدی به نمک آمونیوم تبدیل شده و به غشا سلول میکروب که دارای بار منفی است، می‌چسبد و سبب پاره شدن دیواره سلول و خروج مواد و در نهایت مرگ سلول میکروب می‌شود. همچنین این پلی کاتیون می‌تواند به DNA سلول چسبیده و مانع از سنتز پروتئین توسط سلول شود [9].
 

منابـــع و مراجــــع

1. رویا دستجردی، مجید منتظر. "نانوساختارهای فلزی و معدنی در اصلاح ضدمیکروبی و چندمنظوره منسوجات و پلیمرها". چاپ اول. یزد: دانشگاه یزد، (1391).

2. Edwards, J. V., and Vigo T., “Bioactive Fibers and Polymers”. American Chemical society, Washington DC. (2001).

3. http://www.montefibre.it/english.htm

4. Madigan, M. T., Martinko, J. M., Stahl, D. A., Clark, D. P. Biology of Microorganisms. Benjamin Cummings. Boston Columbus, (2014).

5. Mucha, H., D., ABflag, S., Swere, M., antimicrobial Finishes and Modification, Melliand Textile Berichte, 83(4) 53-56 (2002).

6. Mahlting, B., Haufe, H., and Bo”ttcher, H., Functionalisation of Textile by Inorganic Sol-Gel Coatings, J. Mater. Chem, 15, 4385-4398 (2005).

7. Shalaby Antimicrobial Fabrics, U.S Patent Application, 6, 780-799 (2004).

8. A. Muñoz-Bonilla and M. Fernández-García, “Polymeric materials with antimicrobial activity,” Progress in Polymer Science, vol. 37. pp. 281–339, (2012).

9. Oktem, T., Surface Treatment of Cotton Fabrics with Chitosan, Color. Technol., 119(44) 241-246 (2003).